Hình ảnh già nua, cũ kỹ của đường sắt Việt Nam
Thời gian qua, ngành đường sắt đã đóng góp to lớn vào quá trình phát triển kinh tế - xã hội của đất nước. Hàng hóa từ các vùng nguyên liệu, sản phẩm công nghiệp và nông sản được vận chuyển thuận lợi hơn, góp phần thúc đẩy giao thương nội địa và xuất khẩu. Đường sắt cũng đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển du lịch khi kết nối các điểm du lịch nổi tiếng trên cả nước.
Tuy nhiên, cùng với sự phát triển mạnh mẽ của các phương thức vận tải khác, đường sắt Việt Nam dần bộc lộ nhiều hạn chế về hạ tầng cũ kỹ, lạc hậu, trở thành hình ảnh già nua, cũ kỹ của một phương thức vận tải không chiếm ưu thế.
Hệ thống đường sắt Việt Nam hiện nay chủ yếu sử dụng đường ray đơn khổ 1.000mm - tiêu chuẩn kỹ thuật đã lỗi thời so với quốc tế, dẫn đến tốc độ vận hành hạn chế. Hiện nay, tàu hàng chỉ chạy với tốc độ 50-60km/h, còn tàu khách là 70-80km/h, gây ảnh hưởng lớn đến hiệu suất và khả năng cạnh tranh so với các phương tiện vận tải khác. Hàng chục năm trở lại đây, vận chuyển đường sắt dần mất thị phần cả về hành khách và hàng hóa khi không kịp thay đổi trong khi đường bộ và hàng không đã có những bước tiến đáng kể và đột phá.
Năm 2024, ngành vận tải đường sắt đã nâng cao chất lượng phục vụ, vận chuyển đạt hơn 7 triệu lượt khách, tăng 16% so với cùng kỳ, về hàng hóa xếp 4 triệu tấn hàng, tăng trưởng 6%. Mặc dù có tín hiệu tích cực, nhưng thị phần vận tải của ngành đường sắt vẫn đang giảm sút nghiêm trọng. Không chỉ cơ sở hạ tầng cũ kỹ, thiếu đồng bộ và chưa được đầu tư nâng cấp kịp thời, bên cạnh đó, hệ thống kết nối giữa đường sắt với các phương thức vận tải khác chưa phát huy hiệu quả, làm giảm sức hấp dẫn của loại hình vận tải này.
Đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam: Đầu tư cho tương lai
Trước những thách thức hiện tại, Chính phủ đã phê duyệt Quy hoạch mạng lưới đường sắt thời kỳ 2021 - 2030, tầm nhìn đến năm 2050. Mục tiêu đến năm 2030 là hiện đại hóa các tuyến đường sắt hiện có, xây dựng mới các tuyến quan trọng như đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam, các tuyến kết nối cảng biển, khu công nghiệp và cửa khẩu quốc tế. Tầm nhìn đến năm 2050, Việt Nam sẽ hoàn thiện mạng lưới đường sắt quốc gia hiện đại, đồng bộ, đáp ứng nhu cầu vận tải hành khách và hàng hóa ngày càng tăng.
Trong đó, ưu tiên hàng đầu là phát triển tuyến đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam với tốc độ thiết kế lên đến 350km/h, nhằm rút ngắn thời gian di chuyển giữa Hà Nội và TP Hồ Chí Minh. Ngoài ra, các tuyến kết nối liên vùng như Hà Nội - Hải Phòng, TP Hồ Chí Minh - Cần Thơ cũng được chú trọng để tạo thành mạng lưới giao thông đồng bộ, hiệu quả.
Dự án đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam là một trong những dự án trọng điểm quốc gia, có tổng chiều dài 1.541km, kết nối Hà Nội và TP Hồ Chí Minh. Tuyến đường sắt này dự kiến sẽ giảm thời gian di chuyển xuống chỉ còn 5 giờ, giúp kết nối kinh tế - xã hội giữa hai miền Nam - Bắc hiệu quả hơn. Để triển khai dự án, Việt Nam sẽ huy động vốn từ nhiều nguồn, bao gồm ngân sách nhà nước, vốn vay ODA và hợp tác công - tư (PPP). Theo kế hoạch, dự án sẽ được khởi công vào năm 2027 và dự kiến đi vào vận hành giai đoạn đầu vào năm 2035. Khi hoàn thành, tuyến đường sắt tốc độ cao Bắc - Nam sẽ góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế vùng, giảm áp lực giao thông đường bộ và hàng không, đồng thời tạo động lực phát triển công nghiệp và dịch vụ liên quan.
Phát triển đường sắt đô thị tại các thành phố lớn
Bên cạnh các tuyến đường sắt quốc gia, Việt Nam cũng đang tập trung đầu tư phát triển hệ thống đường sắt đô thị tại các thành phố lớn như Hà Nội và TP Hồ Chí Minh.
Tại Hà Nội, tuyến đường sắt đô thị Cát Linh - Hà Đông đã đi vào vận hành, giúp giảm tải giao thông nội đô. Ngoài ra, thành phố còn đang triển khai thêm nhiều tuyến khác như Nhổn - Ga Hà Nội, Nam Thăng Long - Trần Hưng Đạo, nhằm hoàn thiện mạng lưới giao thông công cộng hiện đại, hiệu quả. Tại TP Hồ Chí Minh, tuyến metro số 1 (Bến Thành - Suối Tiên) đã phục vụ trên 4,6 triệu lượt hành khách sau 2 tháng vận hành và khai thác thương mại. Thành phố cũng lên kế hoạch xây dựng các tuyến metro khác để đáp ứng nhu cầu đi lại của người dân, đồng thời giảm tải giao thông đường bộ.
Mặc dù có nhiều kế hoạch và dự án quan trọng, ngành đường sắt Việt Nam vẫn đối mặt với nhiều thách thức lớn như hạ tầng cũ kỹ, thiếu đồng bộ, nguồn vốn đầu tư hạn chế và sự cạnh tranh gay gắt từ các phương thức vận tải khác. Để vượt qua những thách thức này, cần đa dạng hóa nguồn vốn đầu tư bằng cách thúc đẩy hợp tác công - tư (PPP) và huy động vốn vay ODA từ các đối tác quốc tế. Đồng thời, việc hiện đại hóa hạ tầng là yếu tố then chốt, bao gồm đầu tư nâng cấp hệ thống đường ray, nhà ga, cũng như áp dụng công nghệ tiên tiến vào quản lý và vận hành.