Luật Giám định tư pháp (đã được Quốc hội khóa XIII thông qua ngày 20/6/2012, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/01/2013 và Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Giám định tư pháp được Quốc hội XV thông qua ngày 10/6/2020, có hiệu lực thi hành kể từ ngày 01/01/2021) quy định về giám định viên tư pháp; tổ chức giám định tư pháp; người giám định tư pháp theo vụ việc, tổ chức giám định tư pháp theo vụ việc; hoạt động giám định tư pháp; chi phí giám định tư pháp, chế độ, chính sách trong hoạt động giám định tư pháp và trách nhiệm của cơ quan nhà nước đối với tổ chức, hoạt động giám định tư pháp.
Cùng với việc triển khai thi hành Luật Giám định tư pháp, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Đề án tiếp tục đổi mới và nâng cao hiệu quả hoạt động giám định tư pháp kèm theo Quyết định số 250/QĐ-TTg ngày 28/02/2018 bao gồm những nhóm nhiệm vụ, giải pháp thiết yếu, cấp bách cần sự chỉ đạo, phối hợp liên ngành để thực hiện hiệu quả; chú trọng nhóm nhiệm vụ, giải pháp phục vụ công tác phòng, chống tham nhũng.
Trải qua 12 năm thi hành Luật Giám định tư pháp và 05 năm thực hiện Đề án tiếp tục đổi mới và nâng cao hiệu quả hoạt động giám định tư pháp, công tác giám định tư pháp đã đạt được những kết quả quan trọng.
Các Bộ, ngành đã ban hành tương đối đầy đủ, đồng bộ các văn bản hướng dẫn, hệ thống các quy định về giám định tư pháp tiếp tục được hoàn thiện. Từ năm 2013 đến tháng 6/2020 là 37 văn bản (02 Nghị định, 02 Quyết định của Thủ tướng Chính phủ, 01 Thông tư liên tịch, 01 Quy chế phối hợp và 31 Thông tư); Từ tháng 7/2020 đến tháng 12/2023 là 23 văn bản bản (01 Nghị định, 01 Quyết định của Thủ tướng Chính phủ và 21 Thông tư)
Hệ thống tổ chức giám định tư pháp được củng cố và phát triển: hiện có 03 tổ chức pháp y ở Trung ương, 55/63 tỉnh, thành phố hoạt động theo mô hình Trung tâm pháp y; 07 tổ chức pháp y tâm thần được thành lập (02 Viện và 05 Trung tâm tại các khu vực); có 66 tổ chức giám định kỹ thuật hình sự (trong đó có 64 tổ chức trong lực lượng công an nhân dân, 01 tổ chức trong quân đội và 01 tổ chức trong ngành kiểm sát); 01 Văn phòng giám định tư pháp; 580 tổ chức giám định giám định tư pháp theo vụ việc ở các lĩnh vực: tài chính, ngân hàng, xây dựng, tài nguyên môi trường, thông tin truyền thông, văn hoá, giao thông vận tải, kế hoạch đầu tư, nông nghiệp và phát triển nông thôn, bí mật nhà nước, tư pháp, bảo hiểm xã hội...
Đội ngũ người làm giám định tư pháp tiếp tục tăng cường cả về số lượng và chất lượng: cả nước có 7.135 người giám định viên tư pháp và 2.621 người giám định tư pháp theo vụ việc. Các Bộ, ngành và địa phương thường xuyên bồi dưỡng chuyên môn nghiệp vụ và kiến thức pháp luật cho người giám định tư pháp.
Hoạt động giám định tư pháp từng bước đổi mới, nâng cao hiệu quả: Từ năm 2018 đến 30/6/2023, hệ thống tổ chức, người giám định tư pháp ở các lĩnh vực đã thực hiện 1.039.615 vụ việc. Việc trưng cầu và thực hiện giám định tư pháp cơ bản đáp ứng được yêu cầu nhất là trong các lĩnh vực truyền thống (pháp y, pháp y tâm thần và kỹ thuật hình sự).
Về quản lý nhà nước: Các Bộ, cơ quan ngang bộ và Ủy ban nhân dân cấp tỉnh dần quan tâm hơn đến công tác giám định tư pháp, từng bước nhận diện và triển khai, thực hiện rõ nét hơn các nhiệm vụ được giao về giám định tư pháp, nhất là sau khi Ban Chỉ đạo Trung ương về phòng, chống tham nhũng tiêu cực có nhiều chỉ đạo về giám định tư pháp, đồng thời kiểm tra công tác này tại một số Bộ, ngành và địa phương.
Nhìn chung, việc tiếp nhận trưng cầu, yêu cầu giám định được các tổ chức giám định thực hiện nhanh gọn, nhất là đối với lĩnh vực có tổ chức chuyên trách như pháp y, pháp y tâm thần, kỹ thuật hình sự, hầu hết hoạt động giám định tư pháp đáp ứng kịp thời yêu cầu; việc tiếp nhận và thực hiện giám trong những lĩnh vực không có tổ chức chuyên trách cũng từng bước được các. Bộ, cơ quan ngang bộ, sở, ngành chuyên môn, tổ chức được trưng cầu quan tâm tiếp nhận, thực hiện và cũng có nhiều thay đổi, cơ bản đáp ứng yêu cầu của hoạt động tố tụng, nhất là hoạt động tố tụng trong đấu tranh phòng chống tham nhũng tiêu cực.
Tuy nhiên, trước yêu cầu nâng cao chất lượng hoạt động giám định tư pháp nói chung, đặc biệt là phục vụ cho công cuộc đấu tranh, phòng, chống tham nhũng, kinh tế trong tình hình mới thì công tác giám định tư pháp đã bộc lộ một số bất cập như: Việc xã hội hóa hoạt động giám định tư pháp còn có những tồn tại; trình tự, thủ tục giám định tư pháp cần tiếp tục được nghiên cứu sửa đổi, bổ sung cho phù hợp với tình hình mới, đặc biệt là phục vụ kịp thời cho việc giải quyết các vụ án tham nhũng, kinh tế; quy định về chi phí giám định tư pháp còn có những nội dung chưa thực sự khuyến khích, tạo điều kiện cho hoạt động của tổ chức giám định tư pháp, người làm giám định tư pháp.
Số lượng tổ chức giám định tư pháp theo vụ việc tương đối nhiều, nhưng vẫn còn thiếu các tổ chức chuyên môn thực sự có năng lực phù hợp với nhu cầu của hoạt động tố tụng, nhất là lĩnh vực công nghệ tin học, công nghệ cao.Việc lựa chọn, lập, điều chỉnh danh sách người giám định tư pháp còn chưa kịp thời; một số lĩnh vực người giám định tư pháp theo vụ việc đa phần là kiêm nhiệm nên chưa thực sự tập trung cho việc thực hiện giám định; một số trường hợp còn có tâm lý e ngại vì sợ trách nhiệm pháp lý cao khi tiếp nhận trưng cầu, yêu cầu giám định.
Những bất cập, hạn chế của công tác giám định tư pháp đã làm ảnh hưởng phần nào đến chất lượng của hoạt động điều tra, truy tố và xét xử, nhất là hoạt động tố tụng phục vụ cho công tác đấu tranh phòng chống tham nhũng, tiêu cực trong bối cảnh hiện nay.
Để cải cách và đổi mới hoạt động giám định tư pháp, trong thời gian tới, các Bộ, ngành và địa phương rà soát, chỉ đạo thực hiện nghiêm túc, có chất lượng, hiệu quả các nhiệm vụ được quy định trong Luật Giám định tư pháp và Đề án giao.
Bên cạnh đó, cần hoàn thiện thể chế về giám định tư pháp. Trong đó, sửa đổi Luật Giám định tư pháp theo đúng chủ trương, chỉ đạo của Đảng và các cơ quan khác có thẩm quyền các vấn đề liên quan đến mở rộng phạm vi xã hội hóa giám định tư pháp, phân cấp thực hiện giám định tư pháp, thời hạn giám định tư pháp và trách nhiệm của người trưng cầu, người thực hiện giám định tư pháp; trách nhiệm của các bộ, ngành và địa phương trong việc củng cố, kiện toàn về tổ chức và người làm giám định tư pháp; sửa đổi quy định về chi phí giám định tư pháp; sửa đổi quy định về chế độ bồi dưỡng giám định tư pháp; sửa đổi, bổ sung Bộ luật tố tụng hình sự, trong đó có một số quy định về giám định tư pháp cho phù hợp với thực tế.
Tăng cường trao đổi thông tin, phối hợp thường xuyên, tổ chức họp giao ban thường niên giữa các cơ quan quản lý nhà nước về giám định tư pháp, cơ quan tiến hành tố tụng, các cơ quan, tổ chức thực hiện giám định từ Trung ương đến địa phương trong việc quản lý và nâng cao hiệu quả, chất lượng hoạt động giám định tư pháp; kịp thời nhận diện và tháo gỡ vướng mắc, khó khăn trong hoạt động giám định tư pháp để đề nghị cơ quan, tổ chức có thẩm quyền xử lý theo quy định.
