Tôi vốn rất thích đọc và viết thơ thiếu nhi. Tôi từng viết và tham gia một cuộc thi nhỏ nhưng thất bại. Gần đây, có cháu nội, ngoại tham vọng viết thơ thiếu nhi lại trỗi dậy. Tuy nhiên, cứ viết xong, đọc lại chẳng thấy “thiếu nhi” đâu cả. Mới hay, đúng như người ta hay nói, viết thơ thiếu nhi rất khó thành công.
Bởi vậy, khi cầm trong tay tập thơ “Lên trời hái sao”, Nhà Xuất bản Hội Nhà văn năm 2023 của nhà thơ Đỗ Toàn Diện, một tập thơ viết cho thiếu nhi dày dặn, có minh hoạ, tôi đọc say mê. Nhà thơ Đỗ Toàn Diện sinh năm 1957, hội viên Hội Nhà văn Việt Nam, quê Thanh Hoá, hiện sống tại Đăk Lăk. Đỗ Toàn Diện có sức viết ít ai sánh kịp. Anh đã có 16 tập thơ ra mắt bạn đọc. Đặc biệt từ năm 2019 đến nay, anh liên tục cho ra mắt bốn tập thơ thiếu nhi, được giới chuyên môn và bạn đọc đánh giá thành công.
Thơ thiếu nhi Đỗ Toàn Diện có số ít bài lục bát, đa số là thơ năm chữ và bốn chữ. Chất thơ anh viết như đồng dao, dễ đọc, dễ hiểu rất phù hợp cho tuổi thiếu nhi. Sự quan sát và cảm thức thế giới xung quanh bằng đôi mắt, tâm hồn thiếu nhi của anh rất đa dạng, phong phú và tỉ mỉ. Để rồi từ đó, đúng như trong lời giới thiệu cho tập “Lên trời hái sao” của nhà thơ Nguyễn Quang Thiều – Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam: “Anh đã tạo ra một thế giới “đại đồng” của tất cả những gì được tạo hoá sinh ra trên thế gian này. Và từ đó, anh lặng lẽ gieo vào lòng những đứa trẻ những hạt giống của cái đẹp và lòng nhân ái mà mở ra trí tưởng tượng đầy tính trẻ thơ từ những điều và từ những con người thân thuộc”.
Tôi đã được đọc cả bốn tập thơ thiếu nhi của anh. Tôi đặc biệt chú ý và thích thú “thế giới” ngụ ngôn trong đó. Anh kiên trì nhẫn nại quan sát thế giới động vật, từ những côn trùng bé tí như kiến, muỗi cho đến to lớn như trâu, voi, để từ đó có những câu chuyện ngụ ngôn nhẹ nhàng, hữu ích cho thiếu nhi. Điều đặc biệt ở Đỗ Toàn Diện nữa là, cả bốn tập thơ với rất nhiều những câu chuyện ngụ ngôn, nhưng anh viết không trùng lặp. Anh có thể viết nhiều chuyện về một con vật, nhưng với góc nhìn khác nhau rất thú vị. Trong bài viết ngắn này, tôi chỉ xin đề cập đến những câu chuyện ngụ ngôn trong “Lên trời hái sao” mà thôi. Tập thơ có 72 bài thơ, hơn một nửa là viết về động vật, nhưng chỉ có 15 câu chuyện có tính ngụ ngôn, chiếm dung lượng hơn 20% nhưng theo tôi, lại có sức nặng hơn cả.
Nhà thơ Nguyễn Quang Thiều trong bài giới thiệu còn có thêm một nhận định khác: “Một điều quan trọng là nhà thơ Đỗ Toàn Diện không nhằm đạo đức hoá các câu chuyện của mình. Anh chỉ đưa trẻ em tới những vẻ đẹp của thế giới quanh chúng. Và từ những vẻ đẹp thân thuộc, sống động ấy làm cho những đứa trẻ yêu vạn vật quanh mình. Khi biết yêu vạn vật quanh mình thì chúng sẽ biết ứng xử với thế giới như thế nào”. Tôi đồng ý với Chủ tịch Hội Nhà văn, nhưng xin nhấn mạnh thêm rằng, đó cũng chính là tài năng thơ thiếu nhi của Đỗ Toàn Diện. Bởi cách viết của anh “Không nhằm đạo đức hoá” cứng nhắc, gò ép các câu chuyện, nhưng các bài học về đạo đức vẫn diễn ra theo lối rất tự nhiên.
Tập thơ mở đầu bằng bài “Tai thỏ”. Điều thú vị ở chỗ, tai thỏ dài là chuyện thường tình. Nhưng Đỗ Toàn Diện đã khéo tạo ra câu chuyện bằng sự tưởng tượng: “Một tối lên giường ngủ/Tai thỏ bỗng dài thêm/Khóc bù lu cả đêm/Tai cũng không ngắn lại..”. Lạ, tai vẫn vậy, sao thỏ con lại nghĩ nó dài thêm? Thì ra là: “Con lừa dối bạn gà/Bơi ra ao nhặt thóc…Gà liền nhảy xuống nước/Chới với suýt bị chìm/May có chị vịt xiêm/Bơi ra cứu vớt kịp…”. Cảm giác có lỗi khiến cái tai vốn dài vướng víu, nên thỏ con nghĩ là nó dài ra thôi, một bài học sâu sắc về sự lừa dối.
Câu chuyện “Ti toe hăng máu” bắt nạt chị bò của ngưạ con cũng là bài học: “Ngựa con tung vó doạ/Chị bò cứ phì cười/ Ngựa trượt…ngã sóng soài/nên bị trẹo chân trước” (Chị ơi em xin lỗi). Đấy, hậu quả của ti toe, “ngựa non háu đá” là vậy. Từ câu thành ngữ, anh đã tạo nên câu chuyện nhẹ nhàng và bài học cho thiếu nhi.
Thêm nữa, “Tôm đi chạng vạng, cá đi rạng đông” là câu tục ngữ, nói về tập quán sinh học của tôm cá, để truyền kinh nghiệm cho người đánh bắt. Nhưng trong đôi mắt trẻ thơ của Đỗ Toàn Diện lại có góc nhìn khác. “Tôm đi chạng vạng” là vì “..Ngày ngủ đêm ăn/Chẳng chịu siêng năng/La cà lêu lỏng..” Còn “Cá đi rạng đông” là vì cá siêng năng, đêm ngủ đúng giờ, rạng đông đã dậy để “…Bên nhau đoàn kết/Cùng học cùng chơi/Khi nào hứng khởi/Rủ nhau thi bơi..”. Vận dụng tục ngữ để thành hai bài thơ, tạo nên sự đối lập hữu lý và bài học cho trẻ thơ về sự siêng năng và lười biếng.
Câu chuyện của chú nhím đi học bị bắt nạt, mặc dù dù nhím có “lông sắc như mũi tên/Nhưng không dùng vũ lực” mà chỉ “Bình tĩnh chẳng bực tức/Dùng lời lẽ dễ nghe/Để khuyên nhủ bạn bè/Mạnh chớ bắt nạt yếu!” với mục đích là phải đoàn kết để “Bạn bè thêm gắn kết/Dưới mái trường thân yêu”. (Bắt nạt).
Trong các câu chuyện của mình, Đỗ Toàn Diện đã có sự liên tưởng rất khéo léo giữa bé và động vật. Từ câu chuyện của chú bê con không nghe lời mẹ, lười ăn, ham chơi nên tối về đói không ngủ được. Đến câu chuyện con dơi bạ đâu ngủ đó, nằm ngủ không đúng cách: “Em ngủ nằm gường/Dơi ngủ treo ngược..” để đưa ra một nhận xét “cảnh báo” khoa học cho bé “Này dơi nhỏ ơi/Ngủ không nằm giường/Nếu bị chóng mặt/Làm sao đến trường?” (Dơi con ngủ). Rồi câu chuyện bé thắc mắc: “Bố ơi sao cá ngủ/Mà mắt cứ mở to…?” để có một câu trả lời “giật mình” của sự khóc nhè: “Có thể cá hay khóc/Nên mi mới cứng đờ/Thành tật không nhắm được/Từ xưa cho đến giờ.” (Cá ngủ).
Một sự liên tưởng nhẹ nhàng khác của cách sống hoà đồng, mình vì mọi người rất tự nhiên của các con vật. Một “Chú chim gõ kiến/Đi khắp đó đây/Chữa bệnh cho cây/Chuyên làm việc thiện..” thật là đáng yêu, đáng học tập (Chim Gõ kiến). Hay câu chuyện trong bài thơ “Trâu mẹ” sinh nghé “như em bé”, một con nghé rất ngoan nên trâu mẹ luôn: “…Liếm xoa đầu nghé ngoan/Nghé luôn nghe lời mẹ/Vui chơi không rời đàn”. Đến câu chuyện: “Công siêng năng luyện tập/Múa uyển chuyển lạ lùng/Người người xem hâm mộ/Công luôn sống hoà đồng”. Nhờ vậy nên “…Mỗi khi công xuất hiện/Được tán thưởng reo mừng..” (Công múa). Những câu chuyện giúp bé nhận ra, ngoan ngoãn, siêng năng, hoà đồng, thiện lành sẽ nhận được những tình cảm xứng đáng.
Xin kết thúc bài viết này bằng một sự quan sát khá đau lòng của nhà thơ trong bài “Khẩu súng độc ác”. Có người đặt câu hỏi, bài này có nên để các cháu đọc chăng? Vì nó gieo vào đầu thơ trẻ những điều không tốt đẹp: “Một phát sung nổ/Lũ chim ngơ ngác/Xao xác lá cành/Chim mẹ rơi nhanh….Bên kia đầu ghềnh/Tổ chim mới nở/Đang thèm khát sữa/Mong mẹ về nhanh…”. Theo tôi, nên và rất nên. Cảnh tượng này rất phổ biến, không thể giấu giếm. Đọc bài thơ này, nếu cháu nào rơi nước mắt, có nghĩa là thơ ca đã có tác dụng giáo dục sâu sắc tính nhân văn cho con trẻ.
