Buổi tinh mơ, một nhóm du khách phương Tây thành kính đặt những cành hoa huệ trắng trước tượng bác sĩ Alexandre Yersin tạc từ khối đá xanh granit đặt trong công viên mang tên ông bên bờ biển Nha Trang trong xanh, lộng gió.
Người học trò xuất sắc
Alexandre Yersin sinh ngày 22/9/1863 tại Aubone, tổng Vaud, hạt Lavaux, tỉnh Morges (Thụy Sĩ), là con út trong gia đình 3 người con. Tốt nghiệp trung học Lausanne năm 1883, Yersin theo ngành y trong Viện Hàn lâm Lausanne, rồi học ở Marburg (Đức).
Đến Pháp năm 1885 để nghiên cứu tại Hootel-Dieu - một bệnh viện lâu đời nhất ở Paris liên kết với Đại học Paris Descartes - Yersin may mắn gặp gỡ Louis Pasteur khi nhà khoa học nổi tiếng này đến thăm bệnh nhân bị chó dại cắn đang điều trị bằng vacine do Louis Pasteur phát minh.
Với luận án “Nghiên cứu về sự phát triển của bệnh lao bằng thực nghiệm”, Yersin nhận bằng Tiến sĩ y khoa năm 25 tuổi.
Tiếp đó ông sang Berlin (Đức) học lớp vi trùng học kỹ thuật rồi trở về Paris nhập quốc tịch Pháp để vào Viện Pasteur Paris (thành lập ngày 1/1/1889), cộng tác với Roux, khám phá độc tố bạch hầu do trực khuẩn Corynebacterium diphtheriae tạo ra.
Không được thụ giáo bên cạnh Pasteur lâu năm như nhiều người khác, nhưng Yersin luôn là học trò xuất sắc, hấp thụ phương pháp nghiên cứu theo Pasteur, kết hợp tình thương nhân loại và đam mê nghề nghiệp.
Trong thư Yersin gửi mẹ - bà Fanny - dịp Tết 1888, ông viết : “Ngài Pasteur đề cập đến công trình nghiên cứu rất quan trọng của ông Roux vừa thực hiện và công bố trong tập biên niên mới xuất bản của Viện Pasteur Paris.
Thật vậy, công trình này chứng minh có thể chủng ngừa một số bệnh nhiễm trùng nặng, không phải bằng chính những vi khuẩn gây bệnh nữa, vì dù đã được làm yếu đi nhưng vi khuẩn này vẫn còn khả năng gây nguy hiểm, mà có thể ngăn ngừa với những độc tố do chúng tiết ra”.
Ham khám phá
Khát vọng thám hiểm những vùng đất mới thôi thúc Yersin rời Pháp sang Đông Dương, trải nghiệm ở vùng nhiệt đới còn nhiều tiềm ẩn. “Tôi luôn mơ ước thám hiểm, khám phá nơi này nơi nọ. Khi ta còn trẻ chẳng có gì là không thể được”.
Noel Bernard, nguyên Viện trưởng Viện Pasteur Sài Gòn thời bấy giờ đã viết về Yersin : “Ông không thể cưỡng lại cái khuynh hướng bẩm sinh, mặc dù ông biết rằng làm như vậy tức là làm cho phức tạp thêm cuộc đời của mình”.
Còn Pasteur viết trong nhật ký : “Bỗng chốc ý muốn cuồng nhiệt đi du lịch xa đến với Yersin, thế là không có gì có thể giữ ông lại bên cạnh chúng tôi”.
Trong những chuyến đi, Yesrin tranh thủ thám du Philipines và Nam Kỳ, một năm sau ông chuyển sang tàu Saigon đi tuyến Sài Gòn - Hải Phòng khi chưa có đường bộ xuyên Việt. Ngoài chuyên môn, Yersin nhờ thuyền trưởng hướng dẫn ký họa địa hình, sử dụng kính lục phân, nghiên cứu trắc địa và tìm hiểu kiến thức toán học để quan sát thiên văn học.
Nha Trang đầy nắng gió với vẻ đẹp hoang sơ của núi và biển đã cuốn hút Yersin. Trong bộ sưu tập H.H Mollaret, Yersin kể: “Điểm dừng chân đầu tiên sau Sài Gòn là Nha Trang. Phải mất 28 giờ mới tới được. Chúng tôi phải neo cách bờ một dặm và chỉ đậu lại một giờ, do vậy không thể lên bờ được. Thật đáng tiếc vì vùng này có nhiều núi non và phong cảnh rất ngoạn mục…”.
 |
| Một góc Đà Lạt trên cao nguyên Langbian do Yersin khám phá năm 1893 |
Người cháu ruột và là môn đệ của Pasteur tìm Yersin, vận động lập Viện Pasteur Australia nhưng ông từ chối để đến với Nha Trang giữa tháng 7/1891.
Yersin sống trong căn nhà gỗ ở xóm Cồn nằm phía Nam hạ lưu sông Cái, nơi có phòng khám bệnh của ông - người Âu đầu tiên hành nghề y ở vùng đất này. Ông nhận tiền người giàu, miễn phí bệnh nhân nghèo và mở các cuộc thám du từ vùng biển đến miền núi.
Nhiều đêm Yersin khao khát tìm đường bộ Nha Trang - Sài Gòn. Từ Sài Gòn ông đi ngựa ra Phan Rí, thuê người dẫn đường lên Di Linh nhưng không đi được nên xuống Phan Thiết, lên thuyền về Nha Trang.
Chuyến thám hiểm đầu tiên Yersin cùng 6 người khởi hành bằng ngựa và voi từ ngày 23/9/1892 để tìm đường từ Nha Trang băng qua dãy Trường Sơn đến Mê Kông. Những tấm bản đồ vẽ lại trong cuộc thám hiểm được Yersin mang về Pháp đối chiếu những ghi nhận của Cupet - người phụ trách Phái đoàn Auguste Pavie thám hiểm Đông Dương.
Theo ủy thác của Jean Marie de Lanessan - Toàn quyền Đông Dương - tháng 6/1893, Yersin dẫn đoàn thám hiểm con đường Sài Gòn - Di Linh để tìm hiểu đời sống dân tộc thiểu số, tài nguyên và tiềm năng đất đai.
Trong chuyến đi này, Yersin khám phá vùng đất lý tưởng Lang Bian ở độ cao 1.500m so với mặt biển, để đến năm 1899, Toàn quyền Đông Dương Paul Doumer xây dựng khu nghỉ dưỡng dành cho người Âu và sau này nơi đó trở thành Đà Lạt.
Trong bài “Khám phá cao nguyên Đà Lạt” trên báo Đông Dương năm 1942, Yersin cảm nhận:“Ngày 21/6/1893: Tôi xúc động sâu sắc khi vượt khỏi rừng thông đã đối diện một cao nguyên mênh mông, nhấp nhô, hoang vu, không cây cối, có dáng hình một vùng biển xao động mãnh liệt bởi một loạt sóng nhấp nhô màu xanh. Dãy núi Lang Biang đứng sừng sững phía chân trời Tây Bắc của cao nguyên làm cho phong cảnh tăng thêm vẻ hùng vĩ”.
Phát hiện vi trùng dịch hạch
Cuối tháng 5/1894, dịch hạch khởi phát phía Nam Trung Hoa và bùng phát mạnh ở Hồng Kông, khiến hàng loạt người tử vong nhưng không ai biết căn nguyên và phương pháp điều trị. Yersin được cử đến Hồng Kông ngày 15/6/1894 khi một nửa dân số rời bỏ vùng đất này vì 95% người bệnh dịch hạch tử vong.
Lúc đó, Kitasato - giáo sư sinh học người Nhật - đã đến Hồng Kông mở phòng thí nghiệm trong Bệnh viện Kennedy Town, trong khi Yersin dựng phòng thí nghiệm “độc nhất vô nhị” bằng nhà lá, thiếu nhiều dụng cụ kỹ thuật. Phát hiện giáo sư Kitasato chỉ xét nghiệm máu, khảo cứu tử thi mà không xem xét hạch bệnh, Yersin tìm cách vào nhà xác lấy hạch tử thi đặt dưới kính hiển vi và …tìm ra vi trùng dịch hạch chỉ sau 5 ngày đến Hồng Kông.
Yersin nhận định, vi khuẩn dịch hạch tồn tại trong đất, vật nhiễm bệnh trước tiên là chuột rồi gây bùng phát dịch khi có điều kiện, được giới khoa học thừa nhận. Ông cũng là người đầu tiên chứng minh trực khuẩn ở chuột và người bệnh là một, để lý giải phương thức truyền bệnh.
Trở lại Viện Pasteur Paris năm 1895, Yersin tiếp tục nghiên cứu điều trị dịch hạch dựa trên nguyên tắc vi trùng học của Pasteur; phối hợp với Émile Roux, Albert Calmette và Armand Borel điều chế huyết thanh đặc hiệu. Ông nảy ý tưởng lập phòng thí nghiệm thứ hai tại Đông Dương để điều chế huyết thanh bằng phương pháp gây miễn dịch cho ngựa, mà nơi ông lựa chọn là Nha Trang - vùng đất ông mến yêu sâu sắc.
 |
| Tác giả bên tượng Nhà khoa học Yersin trong công viên mang tên ông ở bờ biển Nha Trang |
27 năm sau ngày Yersin về cõi vĩnh hằng, tại Hội nghị sinh vật học thế giới lần thứ 10 năm 1970, các nhà khoa học đã cho vi khuẩn dịch hạch mang tên người khám phá ra nó: “Yersinia Pests”.
Bà Nguyễn Thị Lan – nguyên Giám đốc Trung tâm sinh học lâm sàng thuộc Viện Pasteur Nha Trang - chia sẻ: “Không có những người như Yersin thì những năm cuối thế kỷ 19 trở về sau, nhân loại còn phải đối mặt với những cái chết vì dịch hạch.”
GS.TS khoa học Nguyễn Thị Thế Trâm - Chủ tịch Hội ái mộ Yersin, nguyên Viện trưởng Viện Pasteur Nha Trang - nói: “Yersin đã góp phần làm đẹp Nha Trang và Việt Nam hơn một thế kỷ qua. Vẻ đẹp ấy thêm rạng rỡ trước bạn bè quốc tế, hòa vào bước phát triển và hội nhập ngày càng sâu rộng của Việt Nam.
Ông xứng đáng được vinh danh công dân danh dự của Việt Nam. Trí tuệ khoa học, lòng nhân ái của nhà bác học A. Yersin là một biểu tượng rực rỡ của tinh thần thời đại, tinh thần quốc tế”…/.
(Mời xem tiếp trên Pháp luật 4 phương số 58, ngày 20/6/2016)
