Dẫn: Thưa quý vị và các bạn. Giữa nhịp điệu hối hả, xô bồ của đời sống thường nhật, còn đó trong lòng Hà Nội dư vị lắng sâu bởi văn hiến ngàn năm. Bỏ lại náo động ngoài kia, văn hoá chọn cho mình ngõ nhỏ, phố nhỏ để sống. Trong ngóc ngách nào đó của Thủ đô, ta vẫn bắt gặp những người Hà thành đang miệt mài gìn giữ nghề truyền thống của dân tộc.
Sau đây, mời quý vị và các bạn lắng nghe phóng sự
Băng (bà Lan): Tôi tên là Đặng Hương Lan, chồng tôi là Nguyễn Văn Hoà, ở tại số nhà 73 Hàng Than. Tôi là nghệ nhân làm mặt nạ giấy bồi truyền thống cuối cùng của phố cổ Hà Nội này.
Nổi nền: Tiếng động hiện trường (tiếng bước chân đi lên cầu thang)
Tổ ấm che mưa che nắng của vợ chồng bà Lan ẩn mình trong con ngõ sâu hun hút chỉ vừa một người bước. Căn nhà ấy, suốt mấy chục năm qua còn trở thành không gian để những chiếc mặt nạ giấy đủ đầy màu sắc và biểu cảm thành hình. Không quá lời khi nói rằng bà Lan – ông Hoà ăn ngủ, khóc cười và già đi cùng công việc của mình.
Băng (bà Lan): Hồi bé thì gia đình đằng ngoại ở Tôn Đức Thắng, ngày xưa gọi là phố Hàng Bột. Bố mẹ tôi cứ làm, thời bao cấp nhà nào cũng có một cái nghề để làm thêm. Tôi gắn bó với công việc làm mặt nạ từ thời tôi còn bé cơ. Nhưng thực sự để bắt tay làm thực tế thì tôi làm 45 năm, liền tù tì đấy. Hiện nay con gái lớn của tôi 45 tuổi rồi.
Mặt nạ giấy bồi vốn là đồ chơi truyền thống phổ biến trong các dịp lễ Tết của trẻ nhỏ. Bây giờ, tuy không còn phổ biến như xưa song những “cái mặt chơi được” này vẫn có sức hút nhất định. Sống với nghề từ thuở ấu thơ, bà Lan vô cùng thành thục với công việc kế thừa từ thế hệ trước. Hơn ai hết, nghệ nhân hiểu rõ tầm quan trọng của từng công đoạn trong quá trình nhào nặn những khuôn mặt. Khâu này nối tiếp khâu kia, tất cả đều phải được thực hiện thật khéo, thật chuẩn bởi bàn tay con người. Chỉ cần chệch một nhịp, sai một phách thôi là sản phẩm làm ra không được như mong muốn.
Băng (bà Lan): Công đoạn nào cũng phải chú ý, làm thủ công tay mà. Đầu tiên phải chuẩn bị nguyên liệu trước. Bột sắn củ trồng ở trên đồi, mua về. Nó trắng tinh, mình đổ nước lã vào đó mình nấu, khi chín ngả màu hơi vàng, cái đó gọi là hồ. Sau đó, mình bồi cái mặt nạ vào khuôn, tức là phết hồ vào giấy, cứ mỗi một hình là một khuôn khác nhau. Lớp đầu tiên là lớp giấy A4, lớp thứ hai là lớp giấy bình thường, lớp thứ ba, lớp thứ tư… Theo cái tầm tay của mình, mình biết cái độ dày mỏng như thế nào, mình bồi bốn lớp hay năm lớp. Sau đó, gấp viền chung quanh của con mặt nạ vào, lấy từ trong khuôn ra là bồi xong một cái mặt nạ ướt. Ta lấy ra, nguyên tắc là để ở cái form của nó, cái form của nó là cái mặt nạ chính. Phơi từ sáng đến tối nó mới khô, mưa thì phải vài ngày. Nhà tôi làm 1 năm thì tới 8 tháng để hoàn thành một cái mặt nạ cốt trắng, sau đó còn ba tháng mới chuyển sang vẽ sơn. Mặt nạ nhái thì nó có ít loại thôi, 5 - 6 loại nhưng mà chồng tôi tạo được khuôn gần 30 hình khác nhau.
Chỉ có hai vợ chồng, mỗi ngày, ông bà chỉ tạo hình và vẽ màu cho một số lượng mặt nạ nhất định. Công việc truyền thống này buộc người thợ phải dán chặt mình vào chiếc ghế thấp gần sát mặt đất cùng sự bền bỉ và nhẫn nại của cả cơ thể và tâm trí.
Băng (bà Lan): Tôi chỉ làm có hạn thôi. Có hai ông bà, làm thủ công tay. Mỗi ngày làm hơn chục con thôi. Hai ông bà là hơn hai chục con, nếu con khó thì lại không được. Vì làm cái này ngồi nó mỏi lắm, làm 1 tiếng phải đứng lên đi đi lại lại không tê hết cả chân tay. Sức người chỉ có hạn, mỏi lắm.
Bận rộn, vất vả là thế nhưng ông bà không thuê thêm người bởi quan ngại về chữ tâm. Với bà Lan và chồng, mặt nạ giấy không chỉ là công việc mà còn là tâm huyết suốt bốn thập kỷ. Quãng thời gian đằng đẵng ấy cũng đủ dài để nhào nặn trong tâm hồn nghệ nhân niềm kiêu hãnh với nghề và sự tài hoa, khéo léo của đôi bàn tay.
Băng (bà Lan): Mình làm đây là cái tâm của mình. Mình gây dựng nên bao nhiêu năm của mình thì mình phải giữ lấy thương hiệu, làm cẩn thận, tỉ mỉ, công phu.
Học viện Mỹ thuật đến đây, các cháu cũng bảo: “Bà ơi, cháu vẽ đỡ” nhưng mà vẽ đỡ không ưng tí nào vì không theo cái yêu cầu của mình được. Các con bây giờ vẽ là của ngày nay, cái thời hiện đại, mình vẽ của ngày xưa cho nên nhìn mặt nạ rất có hồn, rất là sống động. Nhưng cái quan trọng nhất là kết hợp màu sắc, mình phối màu làm sao, pha màu làm sao. Vẽ sơn chỉ có mấy màu cơ bản thôi còn tất cả mấy màu kia tự mình phải chế, tự mình phải sáng tạo. Các cháu nó hỏi: “Bà ơi bà, ông bà học trường vẽ ở đâu từ ngày xưa?” Bảo ông bà chỉ học trường đời thôi.
Phần lớn mặt nạ được chế tác là những hình tượng mang màu sắc truyền thống, biểu trưng cho nền văn minh lúa nước bên bờ sông Hồng cùng một số nhân vật văn học điển hình khác. Con trâu có vẻ hiền lành pha chút điềm tĩnh. Chú Tễu mang sắc thái vui tươi, hai má phúng phính và chiếc mũi hếch. Thị Nở với cặp môi dày, chiếc mũi ngắn cùng vẻ phởn phơ, vô tư trên gương mặt. Những màu sắc tự nhiên kết hợp hài hòa cùng đường nét tinh tế, đậm đà tạo nên thần thái riêng cho chiếc mặt nạ. Vài năm gần đây, một số nhân vật mang tính hiện đại cũng được ông bà khắc hoạ để theo kịp với thị hiếu của các bạn nhỏ.
Băng (bà Lan): Cái nguyên tắc nét vẽ mềm mại. Phối màu làm sao để cho nó phù hợp, hài hoà với với người Bắc mình. Với người Nam thì vẽ màu kiểu khác. Ngày xưa thì toàn mặt nạ truyền thống của mình. Nhưng giờ hiện đại các con xem tivi nhiều thì các mặt như siêu nhân nhện, điện quang thì nhà tôi cũng nặn, tạo 4 - 5 khuôn để phục vụ các cháu chứ còn đa phần là truyền thống cổ xưa của mình hết.
Công phu sáng tạo, tâm huyết lao động dồn vào sản phẩm truyền thống của ông bà bao giờ cũng được đền đáp xứng đáng bởi sự nâng niu, trân trọng của khách hàng. Thậm chí, có những người đến mua mặt nạ của vợ chồng bà Lan không chỉ một lần.
Băng (bà Lan): Ông bà ngồi ở 81 Hàng Lược, ngồi mấy chục năm nay, bán hàng tại đấy cho nên khách đến đấy cái là biết ngay. Mặt hàng nhà tôi vẫn duy trì đắt hàng, dù hàng Tàu rất nhiều, hàng nhái rất nhiều. Hàng nhái bán chỉ bằng một nửa phân tiền nhưng do người ta giao buôn, bán buôn, đội lên nhiều. Nếu các cháu mua mặt nạ nhà tôi một lần thì năm nào cũng phải mua bởi vì từ cái hình, đường vẽ rất là có hồn.
Không chỉ khách trong nước, mặt nạ giấy của ông bà còn có sức hấp dẫn đối với những du khách nước ngoài yêu thích văn hoá Việt Nam.
Băng (bà Lan): Cái này cũng là nét đẹp của Việt Nam mình, thành ra Tây đến nó rất là thích. Hôm qua nó mua mặt nạ, nó thích lắm. Nó giở cái điện thoại cho mình xem chữ Việt Nam mình. Nó bảo là nó đi du lịch các nước, cứ mỗi một nước thì nó thích về cái nghề truyền thống này, nó tìm hỏi mua, tra google thấy nhà tôi, hỏi thăm vào tận đây mua làm kỷ niệm để mang về nước. Nhiều khách mua quà về lắm.
Khi được hỏi về kỷ niệm đáng nhớ với nghề, khoé mắt nghệ nhân già hoe đỏ và giọng nói không giấu nổi cảm giác nghèn nghẹn.
Băng (bà Lan): Kỷ niệm thì nó nhiều vô cùng luôn í. Nhưng mà cái kỷ niệm lớn nhất thì là… Tôi ngồi ở 81 Hàng Lược bán hàng Trung thu. Có một bạn trẻ đến bảo: “Bà ơi, cho con mua cái mặt nạ”. Cái ngày đó mới ra cái tờ 500 nghìn ấy. Thế bảo mua mặt nạ gì, bảo bà cứ chọn cho con cái mặt nạ nào truyền thống của mình. Tôi lấy ra một cái mặt nạ trâu, tôi nói với nông dân Việt Nam mình thì con trâu là đầu cơ nghiệp. Cháu nó đưa tôi 500 nghìn, nó bảo mà bây giờ nói lại với các cháu, tôi vẫn có chút cảm động. Tôi trả lại tiền, bây giờ mới có 50 nghìn 1 con mặt nạ hoặc 40 nghìn còn thời đấy thì không đến. Nó bảo tôi là con xin biếu lại ông bà, gọi là một chút nho nhỏ của tâm con, động viên ông bà, ông bà cố gắng giữ lấy cái nghề truyền thống này, không có sau mai một mất đi nó phí quá. Thực sự tôi rất là cảm động, 500 nghìn với sinh viên là to lắm chứ nhưng sẵn lòng biếu lại ông bà để động viên tinh thần. Tôi thấy những bạn đó rất là cao quý, trân trọng cái nghề truyền thống này của Việt Nam mình.
Bên cạnh tấm lòng đón nhận của khách hàng, công việc làm mặt nạ giấy của ông bà còn được trân trọng bởi những người làm công việc bảo tồn văn hoá. Ngõ 73 phố Hàng Than cũng trở thành địa điểm để bất kỳ ai yêu thích văn hoá truyền thống, đặc biệt là nghề thủ công ghé thăm.
Băng (bà Lan): Như nhà ông bà, bao giờ Bảo tàng Dân tộc học ở Cầu Giấy ấy cũng mời ông bà đi bố trí 1 gian hàng to nhất để ông bà bán trên đó mấy ngày. Những ngày thường này, như hôm nay thì chưa có khách. Nhưng ngày mai lại có khách du lịch đến thăm nhà, trải nghiệm, cứ liên tục liên tục như vậy.
Vốn là những công chức nhà nước, mặt nạ giấy không phải là nguồn duy nhất đem lại thu nhập cho cho ông Hòa - bà Lan. Song hơn tất thảy giá trị vật chất, nghề thủ công truyền thống ấy đã mang đến cho vợ chồng nghệ nhân cảm giác tận hiến, đắm chìm trong nét vẽ, màu sắc và cả niềm vui khi sản phẩm được đón nhận.
Băng (bà Lan): Vẫn sống bằng tiền lương hưu, vẫn sống bằng cái nghề mặt nạ giấy bồi truyền thống của mình. Mỗi khi mà khách đến nhà mình cảm thấy vui lắm. Mình được làm công việc mà mình yêu thích, mà nhất lại là cái nghề truyền thống của cha ông mình để lại.
45 năm chắc chắn là một hành trình dài. Với công việc làm mặt nạ giấy, để đi được quãng đường xa như vậy cần đến tỉ mỉ, chịu khó, kiên trì và một chút khéo tay như chia sẻ của bà Lan. Và thiếu sao được tình yêu dành cho nghề truyền thống.
Băng (bà Lan): Có yêu nghề thì mình mới duy trì được đến ngày hôm nay, chứ nếu không yêu thì làm sao mà làm được. Cái gì cũng phải yêu nghề và đam mê. Thứ nhất là phải có cái tâm. Rồi tâm hồn mình vẽ mình gửi vào đó thì thấy con mặt nạ nó rất là có hồn.
(Tình yêu này xuất phát từ đâu ạ?) Bố mẹ truyền lại và mình nhìn thấy như thế, mình thấy nó đẹp nó quý.
Hiện tại, vợ chồng bà Lan là hai nghệ nhân duy nhất của phố cổ Hà Nội còn giữ nghề mặt nạ bồi truyền thống. Con cái ông bà đều có công việc ổn định, chỉ tham gia hỗ trợ bố mẹ những dịp lễ Tết như Rằm Trung thu. Bởi vậy, tâm nguyện lớn nhất của bà Lan và ông Hoà không gì hơn là đủ sức để tiếp tục đeo đuổi nghề.
Băng (bà Lan): Mong mỏi thì mình cứ còn sức khoẻ thì mình làm. Chồng tôi đã 70, tôi 65 rồi. Các khách cứ yêu thích mặt hàng, mặt nạ của mình thành ra là mình cứ làm thôi. Đấy cũng là động lực để cho chúng tôi vừa yêu nghề lại vừa thêm nguồn thu nhập. Nó thực tế song hành như thế. Mình được giao lưu, tiếp xúc với các khách hàng mình cảm thấy phấn khởi lắm.
Còn gì vui hơn khi vừa được thỏa sức sáng tạo trong công việc truyền thống, vừa nhận được sự ủng hộ và trân quý từ mọi người xung quanh. Sau cùng, những giá trị tinh thần tốt đẹp mà nghề thủ công đem lại chính là nguồn động viên lớn lao để những nghệ nhân như bà Lan ông Hòa bền bỉ trên hành trình giữ gìn văn hoá truyền thống của Hà thành.
Nổi nền: Bài hát “Nồng nàn Hà Nội” (Hoàng Hải)