Truyền thuyết của người Mạ kể rằng, thuở xưa có một chàng trai vào rừng săn thú. Trên đường đi, chàng gặp một thác nước khổng lồ cản đường và giương cung bắn mà không biết đó chính là Thần Nước. Thần nổi giận đuổi theo. Chàng chạy tới đâu, dòng nước cuốn theo tới đó.
Đang đuổi bắt, Thần Nước bỗng thấy trước mặt có những nàng tiên xinh đẹp tắm gội, đùa vui trên dòng suối. Trên bờ là bãi cát trắng ngần, tinh khiết cùng muôn loài cỏ cây hoa tỏa hương thơm ngát. Mải ngắm nhìn, Thần Nước quên đi nỗi tức giận, những dòng nước lớn tỏa ra, đọng lại thành từng bàu lớn. Các địa danh: Cát Tiên, Bàu Sen, Bàu Sấu, Bàu Chim… ra đời từ đó.
Cũng theo truyền thuyết của người Mạ, Đồi Khỉ cạnh dòng sông Đạ Đờng (tên gọi của người Mạ về sông Đồng Nai) vốn là nơi ở của các thần linh. Mỗi vị thần có một quyền năng. Trên các gò, đồi, các vị thần đều xây cho mình những cung điện nguy nga, rộng lớn. Đến một ngày kia, một trận mưa đá đã vùi lấp tất cả cung điện, đền đài. Các thần bỏ đi, cây cối mọc lên, thú rừng về ở, vùng Đồi Khỉ trở nên hoang vắng, chìm khuất dưới bóng đại ngàn…
Ngày nay, Dốc Khỉ nơi có Khu Di chỉ khảo cổ Cát Tiên - di tích duy nhất đến nay trên vùng đất Tây Nguyên được công nhận là Di tích cấp quốc gia đặc biệt được ví như trái tim của xứ sở thần linh Cát Tiên với hàng ngàn hiện vật được tìm thấy trong 30 năm nay vẫn đang chờ các nhà khoa học, khảo cổ giải mã.
Được biết, ngay từ khi mới phát hiện, các nhà khảo cổ đã cho rằng quần thể di tích Cát Tiên rất có thể là một trung tâm tôn giáo, là thủ đô của một vương quốc cổ bị lãng quên. Tuy nhiên, qua gần 10 lần khai quật, đến nay, chủ nhân “mê cung thần linh” Cát Tiên vẫn còn là điều gây tranh cãi trong giới khoa học.
Khu di tích Cát Tiên được các nhà khoa học phát hiện từ năm 1984, năm 1994, gần 10 năm sau sau khi được phát hiện, khu di tích được tiến hành khai quật khảo cổ và nghiên cứu. Kết quả khai quật đã phát lộ nhiều kiến trúc đền tháp, mộ tháp, nhà dài, đường đá cổ, máng nước…
Quá trình khai quật còn tìm thấy hơn 1.000 hiện vật, gồm nhiều chất liệu: vàng, bạc, đồng, sắt, đá quý, gốm, đá... Ngoài ra, nhiều ngẫu tượng Linga, Yoni (bộ phận sinh dục của nam và nữ), tượng thần Ganesa, Uma, các lá vàng dập nổi hình vị thần, các linh vật thuộc Bà la môn giáo… cũng được tìm thấy.
“Mê cung thần linh” Cát Tiên có tới 20 ngôi đền, mộ tháp quy mô lớn và cổ kính vùi trong lòng đất, mang dấu ấn Bà la môn giáo với tục thờ phồn thực. Trong lòng các đền, tháp luôn có bệ thờ Linga - Yoni, còn trên mi cửa và vách được khắc tạc các thiên tiên hay vũ nữ khỏa thân...
Đặc biệt, khi khai quật Khu Di chỉ khảo cổ Cát Tiên, các nhà khoa học đã phát hiện 265 lá vàng yểm trong các đền, tháp. Bộ hiện vật kim loại vàng này cực kỳ quý giá, không chỉ về mặt chất liệu mà lớn hơn là ý nghĩa văn hóa. Người xưa đã sử dụng kỹ thuật vẽ chìm và gò nổi để lưu lại lên những lá vàng hình ảnh các vị thần như Shiva, Vishnu, Brama, India; các linh vật như voi, sư tử, lợn rừng; các hoa văn, biểu tượng trang trí cung đình như sóng nước, hoa sen, cánh hoan kết dải, bánh xe luân hồi…
Nghệ thuật tạo hình trau chuốt, kỳ công, điêu luyện, tạo nên những đường nét hài hòa, sắc sảo, phóng khoáng…, diễn tả những ma lực của thần linh, sự sinh sôi và khát vọng vươn lên. Hình vẽ trên hàng trăm lá vàng như mê cung của các thần linh nên nhiều nhà khảo cổ nhận định đây có thể là một trung tâm tôn giáo, thủ đô của một vương quốc cổ bị lãng quên.
Được biết trong năm 2017 này, nhà trưng bày hiện vật khảo cổ tại Khu Di tích quốc gia đặc biệt Cát Tiên sẽ được đưa vào hoạt động. Tuy vậy, những di tích, hiện vật... ở đây vẫn còn trong vòng bí ẩn thu hút các nhà khoa học nghiên cứu, khám phá.
