Người Dao Tiền tự hào với trang phục mình
Thực hiện theo Đề án "Bảo tồn, phát huy trang phục truyền thống các dân tộc thiểu số Việt Nam trong giai đoạn hiện nay" của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, huyện Nguyên Bình (tỉnh Cao Bằng) đang xây dựng kế hoạch, tổ chức tuyên truyền đến các xóm, thôn bản và xã có người biết dệt thêu thổ cẩm, động viên người dân mặc trang phục dân tộc mình và mang sản phẩm tham gia các hội chợ triển lãm, học hỏi cách tiếp cận thị trường...
Một trong những điểm nhấn tạo nên dấu ấn riêng biệt của người Dao Tiền (Cao Bằng) đó là trang phục. Tuy không rực rỡ nhưng trang phục dân tộc Dao Tiền nhã nhặn, tinh tế và ẩn chứa nhiều giá trị văn hóa đặc sắc. Khác với người Dao Đỏ hoạ tiết trong trang phục chủ yếu là màu đỏ thì người Dao Tiền màu sắc chủ đạo là màu chàm và màu trắng rất hài hòa.
Các hoa văn chủ đạo trong trang phục truyền thống của người Dao Tiền phản ánh sâu sắc tình yêu thiên nhiên, cây cỏ như hình cây lúa, hoa mặt trời. Bên cạnh đó còn có các hình vật nuôi như: con chó, con gà… những con vật gần gũi và thân thuộc với cuộc sống của người dân thể hiện cuộc sống ấm no, vui tươi, sung túc.
Theo Tiến sĩ Bàn Tuấn Năng (Viện Văn hóa và Phát triển, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh) cho biết, các họa tiết trang trí của người Dao đều là những ký ức văn hóa, thể hiện nhân sinh quan của dân tộc này. Theo quan niệm của người Dao, cá chính là con vật có nhiệm vụ đưa linh hồn người chết về với tổ tiên. Còn chim Phượng Hoàng có trách nhiệm đưa thư cho 2 cõi, từ trần gian lên thượng giới.
Trong khi đó, cúc áo bằng bạc của người Dao cách điệu bông hoa, trên đó có hình ngôi sao tám cánh là tượng trưng cho 4 phương tám hướng của trời đất. Trang phục của người Dao Tiền với những hình thêu cầu kỳ, tinh tế rõ ràng ngoài giá trị sử dụng, tính thẩm mỹ cao còn là những câu chuyện dài về lịch sử cội nguồn dân tộc Dao.
 |
Phụ nữ Dao Tiền tỉ mẩn trong từng công đoạn làm trang phục. |
Trang phục truyền thống của phụ nữ Dao Tiền gồm áo dài, dây lưng, váy, khăn đội đầu và phụ kiện đi kèm là chiếc túi đựng trầu, trang sức bằng bạc. Trong đó, chiếc túi đựng trầu ẩn chứa giá trị sâu xa về văn hóa từ những họa tiết trên túi. Chiếc túi không chỉ là vật trang sức mà còn biểu thị vị thế, giá trị của người phụ nữ. Nam giới thường mặc áo chàm, đầu đội khăn đen hoặc mũ nồi.
Những cụ bà, cô thôn nữ ngồi trước sân nhà tỉ mẩn in hoa văn sáp ong lên thổ cẩm như những họa sĩ vẽ tranh. Vừa in sáp ong, chị Chu Thị Hạnh (Hoài Khao, Nguyên Bình, Cao Bằng), 30 tuổi ân cần giới thiệu nghề truyền thống hàng trăm năm của dân tộc mình. Phụ nữ người Dao Tiền ai cũng biết dệt vải, thêu thùa và được dạy từ lúc còn nhỏ hoặc khi về nhà chồng. Những lúc mùa nông nhàn chị em thường học tập nhau về cách nhuộm vải, thêu hoa làm những bộ trang phục đẹp.
Để hoàn thiện một bộ trang phục, đặc biệt là trang phục cô dâu mất gần một năm chuẩn bị. Cầu kỳ nhất là công đoạn thêu thùa, để tạo hoa văn trước tiên phải dùng dụng cụ vẽ. Với đôi bàn tay khéo léo hoa văn, họa tiết trên trang phục đã tạo nên những điểm nhấn riêng biệt cho trang phục phụ nữ Dao Tiền. Kỹ thuật in hoa văn trên vải bằng sáp ong của người Dao Tiền rất độc đáo. Dụng cụ khắc họa hoa văn bằng sáp ong là chiếc bút gắn ngòi đồng hoặc chiếc que tre bẻ thành hình tam giác. Loại to để tỉa tót hoa lá, loại vừa chuyên vẽ hình vuông, hình tròn, chim, ốc. Sau khi nấu chảy sáp ong họ sẽ nhúng đầu bút vẽ hoa văn lên vải.
Nhuộm chàm là công đoạn tiếp theo sau khi in bằng sáp ong. Trước khi nhuộm vải, cần ngâm vải vào nước lã rồi ngâm tiếp vào nước chàm, vải ngâm trong nước chàm khoảng 30 phút rồi vắt bớt nước đem phơi nắng, làm như vậy nhiều lần đến khi được màu vải ưng ý mới thôi. Để có tấm vải chàm đẹp, công đoạn nhuộm vải phải kéo dài từ 10 đến 15 ngày.
Vải nhuộm có màu vừa ý thì đem nhúng vào nồi nước nóng để sáp ong khô chảy ra được hoa văn màu chàm rất đẹp. Có nhiều dân tộc cũng in hoa văn, thêu vải thổ cẩm như Tày, H’Mông, Nùng... nhưng cách in hoa văn này hiện nay chỉ còn thấy ở nhóm người Dao Tiền.
Mặc dù cùng là một kỹ thuật in hoa văn bằng sáp ong, song do làm hoàn toàn bằng thủ công nên mỗi tấm vải do mỗi người làm ra sẽ có phong cách riêng, mang nhiều ý nghĩa khác nhau.
Chiếc đai lưng cũng là một trong những vật dụng quan trọng của bộ trang phục. Đai lưng là những sợi vải dài màu trắng và xanh chàm, được tết lại với nhau theo phương pháp thủ công, mỗi chiếc đai lưng có khoảng 7 – 9 sợi vải dài, mỗi sợi dài từ 2 – 2,5m, mỗi người quấn 3 vòng quanh eo. Giống với đai lưng, người Dao Tiền quấn chân bằng mảnh vải chàm đã khắc họa dài khoảng 1 – 1,5m.
Khăn đội đầu của phụ nữ Dao Tiền có màu trắng, hai đầu khăn có hai mảng hoa văn hình vuông. Khi đội khăn phụ nữ thường búi tóc tạo nét gọn gàng, duyên dáng, hài hòa phù hợp với điều kiện tự nhiên. Theo quan niệm của người Dao Tiền, khi cô gái về nhà chồng, ngoài váy, áo tự thêu dệt, còn có của hồi môn là những đồ trang sức bằng bạc do cha mẹ tặng. Những đồ trang sức này sẽ được giữ lại như bảo vật của gia đình, dòng họ và sẽ trao lại cho con cháu sau này. Người Dao Tiền luôn có ý thức giữ gìn bản sắc dân tộc thông qua các trang phục truyền thống.
 |
Trang phục được trang trí hoàn toàn thủ công. |
Bản sắc riêng không trộn lẫn
Mỗi người phụ nữ thường có từ 10 đến 20 bộ váy để mặc trong các dịp lễ hội, lễ cấp sắc, ngày cưới xin… Bởi vậy, mọi phụ nữ Dao Tiền đều thành thạo kỹ thuật in hoa văn bằng sáp ong.
Phải mất đến 6 tháng tới 1 năm để có thể hoàn thành một bộ trang phục truyền thống của người phụ nữ Dao Tiền theo lối thủ công. Kỹ thuật chấm sáp ong trên vải được những người phụ nữ Dao Tiền khẳng định: “không quá phức tạp”, nhưng để có được độ sắc nét, không nhòe, đều mịn lại phụ thuộc rất nhiều vào sự kiên nhẫn cũng như hoa tay của mỗi người. Chính vì điều đó nên chỉ có phụ nữ Dao Tiền mới đảm nhận việc in vải sáp ong, còn đàn ông thì giúp thu hoạch sáp ong.
Một bộ trang phục hoàn chỉnh của người Dao Tiền gồm: Áo, yếm, xà cạp, dây lưng, khăn vấn đầu, váy dài cùng đồ trang sức vàng bạc. Phụ nữ Dao Tiền rất thích trang sức, chủ yếu là các đồng bạc trắng hay kim loại, vòng bạc trắng được dùng để trang trí, làm các khuy bạc có đường kính từ 6 đến 7cm đính nổi bật ở trên áo chàm. Tên gọi Dao Tiền xuất phát từ việc ở cổ áo có đính 6 đến 12 đồng tiền bạc, tượng trưng cho vía của thần Ðế Mẫu, vị thần đã có công che chở, nâng đỡ cho người Dao Tiền từ khi còn là bào thai trong bụng mẹ cho đến khi người Dao Tiền trở về với tổ tiên. Cả bộ trang sức có khi nặng đến vài ki-lô-gam. Một bộ trang phục đẹp hoàn chỉnh cùng với trang sức vòng bạc giá trị gần trăm triệu đồng. Vì vậy một số xóm ở huyện Nguyên Bình còn có nghề chạm bạc để làm trang sức cho trang phục Dao Tiền.
Vào thời gian nông nhàn hay các dịp Lễ, Tết, tạm gác lại việc đồng áng, nương rẫy, các bà, các chị người Dao Tiền lại tranh thủ mang những món dụng cụ được coi như “báu vật” của mình ra, tập trung thành từng nhóm để ngồi thêu hoa văn trên váy áo. Họ vẫn giữ thói quen và tự hào khi tự may trang phục và mặc trang phục truyền thống trong tất cả các dịp lễ hội, đi chợ hay trong lễ truyền thống, lễ cấp sắc.
Bộ trang phục của người phụ nữ Dao Tiền đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và kiên nhẫn và được nhiều nghệ nhân gìn giữ và truyền dạy. Giá trị văn hóa trên bộ trang phục của người Dao Tiền là một nét riêng không trộn lẫn với bất kì dân tộc nào, đại diện cho văn hóa cội nguồn dân tộc mình.
