Vai trò của báo chí trong cuộc chiến chống tác hại của thuốc lá
Hưởng ứng Ngày Thế giới không thuốc lá 31/5 và Tuần lễ Quốc gia không thuốc lá (25-31/5/2025), Trung tâm Bảo vệ môi trường và Ứng phó biến đổi khí hậu (CEPVN) phối hợp Trung tâm Truyền thông Tài nguyên và Môi trường (Bộ Nông nghiệp và Môi trường) tổ chức tập huấn “Vạch trần sự hấp dẫn giả tạo – Truyền thông trách nhiệm vì môi trường và sức khỏe cộng đồng”.
Sự kiện diễn ra trong khuôn khổ Dự án “Giảm thiểu ảnh hưởng của thuốc lá tới sức khỏe môi trường và biến đổi khí hậu”, quy tụ sự tham gia của nhiều chuyên gia, phóng viên, nhà báo.
Tại buổi tập huấn, ông Vũ Mạnh Cường – Giám đốc Trung tâm Truyền thông Giáo dục sức khỏe Trung ương, Bộ Y tế – nhấn mạnh mức độ nghiêm trọng của thực trạng hút thuốc lá. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có khoảng 8 triệu người tử vong do các bệnh liên quan đến thuốc lá, trong đó 1,3 triệu người chết do hút thuốc thụ động. Riêng tại Việt Nam, con số này là khoảng 103.000 ca tử vong mỗi năm do các bệnh liên quan đến thuốc lá (theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới năm 2022).
Tại Bệnh viện K, hơn 90% ca ung thư phổi có liên quan đến hút thuốc lá. Điều đáng nói, những người sống trong môi trường nhiều khói thuốc lá (hút thuốc thụ động) có nguy cơ ung thư phổi nhiều hơn so với những người không tiếp xúc với khói thuốc.
Chi phí điều trị ốm đau và tử vong sớm do các bệnh liên quan đến thuốc lá lên tới 108 nghìn tỷ đồng/năm – gấp 2,2 lần số tiền mua thuốc lá mỗi năm khoảng 49 nghìn tỷ đồng, và tương đương 1,14% GDP năm 2022.
Theo Giám đốc Trung tâm Truyền thông Giáo dục sức khỏe Trung ương, cùng với nỗ lực của cơ quan quản lý, báo chí đã đồng hành, thể hiện vai trò then chốt trong việc truyền thông về tác hại nghiêm trọng của thuốc lá đến sức khỏe, kinh tế và xã hội, qua đó nâng cao nhận thức của người dân. Không chỉ truyền thông, các cơ quan báo chí còn đóng vai trò giám sát, phản ánh vi phạm và ủng hộ các chính sách như Luật Phòng, chống tác hại của thuốc lá (2012), cấm hút thuốc nơi công cộng, tăng thuế thuốc lá và cấm quảng cáo thuốc lá.
"Báo chí đã sử dụng hiệu quả các số liệu về tác hại của thuốc lá để cảnh báo cộng đồng, tạo ra tác động rõ rệt trong việc thay đổi nhận thức và hành vi. Những con số này là bằng chứng hùng hồn cho sự cần thiết của các chính sách phòng, chống tác hại thuốc lá", ông Cường nhấn mạnh.
Cần đổi mới nội dung và cách tiếp cận
Dù đóng vai trò quan trọng, tuy nhiên ông Vũ Mạnh Cường cho rằng, trong quá trình thực hiện, báo chí phải đối mặt với nhiều thách thức, từ áp lực kinh tế, cạnh tranh thông tin đến những hạn chế về nguồn lực và tiếp cận công chúng.
Cụ thể, các công ty thuốc lá sử dụng chiến thuật tinh vi như quảng cáo trá hình, tài trợ sự kiện văn hóa để tiếp cận công chúng, đặc biệt là giới trẻ. Ví dụ, năm 2023, báo chí phát hiện các chương trình tài trợ lễ hội âm nhạc ở châu Á liên quan đến thuốc lá điện tử, tạo áp lực cạnh tranh với thông điệp truyền thông về tác hại thuốc lá.
Mỗi ngày, một người Việt Nam tiếp xúc với hàng trăm bài đăng trên mạng xã hội, trong đó nội dung giải trí thường chiếm ưu thế. Thông điệp về phòng, chống tác hại thuốc lá dễ bị lu mờ trước các nội dung quảng cáo hấp dẫn hoặc thông tin giật gân. Đối tượng tiếp cận với quảng cáo, tiếp thị thuốc lá điện tử, thuốc lá nung nóng trên internet chủ yếu là người trẻ (dưới 35 tuổi). Phần lớn bị ảnh hưởng bởi quảng cáo trên TikTok, Facebook. Báo chí truyền thống khó cạnh tranh với các chiến dịch tiếp thị trực tuyến này.
"Để thu hút công chúng, đặc biệt là giới trẻ, báo chí cần sản xuất nội dung đa dạng, hấp dẫn như video ngắn, infographic. Tuy nhiên, nhiều cơ quan báo chí thiếu nguồn lực để đầu tư vào các định dạng này, dẫn đến thông điệp không đủ sức lan tỏa.... Để vượt qua thách thức, báo chí cần đổi mới cách tiếp cận, tăng cường phối hợp và giữ vững tính khách quan, từ đó góp phần xây dựng một Việt Nam không khói thuốc", vị chuyên gia này nêu rõ.
Ông Vũ Mạnh Cường cho rằng, để thông điệp chống thuốc lá lan tỏa mạnh mẽ hơn, báo chí cần những ý tưởng, kế hoạch truyền thông sáng tạo hơn. Ông kiến nghị một số giải pháp như:
Thứ nhất, tăng cường đào tạo, tổ chức các lớp tập huấn cho nhà báo về tác hại thuốc lá, đặc biệt là thuốc lá điện tử và cách phân tích dữ liệu khoa học để nâng cao chất lượng bài viết;
Thứ hai, đa dạng hóa nền tảng truyền thông như sử dụng mạng xã hội, video ngắn và infographic để tiếp cận giới trẻ và các nhóm đối tượng khó tiếp cận.
Thứ ba, tăng cường phối hợp liên ngành, trong đó cần hợp tác chặt chẽ với Bộ Y tế, WHO và Quỹ Phòng, chống tác hại của thuốc lá để đảm bảo thông tin chính xác và nhất quán.
Thứ tư, tăng cường giám sát và nguồn lực, đẩy mạnh phóng sự điều tra để vạch trần các chiến thuật của ngành công nghiệp thuốc lá. Chính phủ và các tổ chức phi chính phủ cần hỗ trợ kinh phí cho các chiến dịch truyền thông của báo chí.
Cũng tại buổi tập huấn, các phóng viên, nhà báo đã cùng thảo luận và đề xuất những thông điệp, cách thức truyền thông hướng đến một số đối tượng cụ thể như giới trẻ, phụ nữ, đàn ông nông thôn, công nhân khu công nghiệp, người dân tộc thiểu số,... Trong đó có nhiều giải pháp như tạo ra những video ngắn, thông điệp sắc sảo trên các nền tảng như TikTok, YouTube, Facebook; Tổ chức các cuộc thi viết, thi vẽ tranh hoặc xây dựng video về tác hại của thuốc lá đối với môi trường để thu hút sự tham gia của công chúng; mời những người có sức ảnh hưởng trên mạng xã hội tham gia chiến dịch để truyền cảm hứng giới trẻ về nói không với thuốc lá...
