Tác động của kỷ nguyên mới đến hệ thống pháp luật Việt Nam
Ông có thể cho biết, trong kỷ nguyên mới, hệ thống pháp luật Việt Nam sẽ phải đối mặt với những thách thức và tác động như thế nào?
- Cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư hay còn gọi là cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 là sản phẩm tất yếu của lịch sử tiến hóa của nhân loại. Việt Nam trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước chắc chắn không nằm ngoài “dòng chảy” chung của thời đại, chính vì thế, Cách mạng công nghiệp 4.0 sẽ có những tác động nhất định, tuy nhiên mức độ và quy mô của sự tác động này theo chiều thuận hay chiều nghịch sẽ phụ thuộc vào mức độ sẵn sàng của các ngành, các lĩnh vực và năng lực quản trị quốc gia của Việt Nam.
Trong các lĩnh vực chịu sự tác động lớn của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, lĩnh vực pháp luật chịu tác động rất lớn, theo đó hệ thống pháp luật Việt Nam sẽ phải đối mặt với những tác động này, đó là:
Thứ nhất, thay đổi về không gian của các quan hệ pháp luật: xuất hiện và ngày càng phổ biến các giao dịch “phi biên giới”, thậm chí “phi chủ thể”. Chủ thể thực hiện các hoạt động truyền thông, quảng cáo; các hành vi, hoạt động thương mại, các giao dịch dân sự,... không bó hẹp trong phạm vi lãnh thổ quốc gia và một chủ thể pháp lý thông thường. Chính vì thế, phạm vi điều chỉnh của các quy phạm pháp luật phải đủ lớn để điều chỉ các quan hệ xã hội trong trạng thái biến đổi nhanh chóng.
Thứ hai, thay đổi về thời gian của các quan hệ pháp luật: cách tính thời gian làm việc, nghỉ ngơi không còn phù hợp; cách xác định thời điểm có hiệu lực của các giao dịch dân sự… Thực tế hiện nay, các giao dịch dân sự có thể thực hiện 24/7 thông qua sự hỗ trợ của công nghệ thông tin và truyền thông như dịch vụ E-Banking của các ngân hàng, v.v...
Thứ ba, thay đổi về chủ thể của các quan hệ pháp luật: nếu như trong pháp luật truyền thống, chủ thể tham gia các quan hệ pháp luật là cá nhân hoặc pháp nhân (nghĩa là các chủ thể này thuộc về xã hội con người tự nhiên), nhưng trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0, robot ngày một phổ biến và dần trở thành một chủ thể chính tham gia các quan hệ xã hội.
Thứ tư, thay đổi về nội dung quan hệ pháp luật: với sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ IoT (Internet of Things), trong xã hội xuất hiện nhiều hành vi pháp lý mới như, giao dịch tiền ảo, đánh bạc trực tuyến, khủng bố, lừa đảo, bắt nạt trên mạng… Điều này đặt ra cho cơ quan thực thi pháp luật phải có đủ năng lực (cả về biện pháp kỹ thuật, biện pháp quản lý và công cụ pháp lý) để có thể điều hành, kiểm soát các quan hệ xã hội này, đặc biệt các giao dịch dân sự, các giao dịch thương mại trên môi trường ảo, v.v... Trong khi đó, ở Việt Nam hiện nay, các cơ quan thực thi pháp luật “chưa thực sự sẵn sàng” để quản lý các hoạt động giao dịch này trên môi trường ảo; trường hợp Uber, Grab là những minh chứng rõ nét về sự lúng túng trong quản lý để vừa bảo vệ quyền lợi của những người dân, vừa bảo vệ lợi ích của Nhà nước, xã hội và trật tự quản lý nhà nước.
Những yêu cầu đổi mới trong xây dựng và hoàn thiện pháp luật
Vậy theo ông, đâu là những yêu cầu cần đổi mới trong xây dựng và hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam, nhằm đáp ứng cuộc Cách mạng công nghiệp lần thứ tư?
- Trước bối cảnh này, quá trình hoàn thiện hệ thống pháp luật của mỗi quốc gia, đặc biệt là các quốc gia đang phát triển như Việt Nam cần phải có sự đổi mới, đặc biệt là đổi mới về tư duy pháp lý và công nghệ lập pháp. Cụ thể là, tư duy pháp lý và công nghệ lập pháp phải được thay đổi mạnh mẽ từ chỗ thụ động, “chạy theo” sự việc, hiện tượng xã hội và quan hệ xã hội sang chủ động, đón đầu và định hướng cho quan hệ xã hội. Hệ thống pháp luật cần linh hoạt, có khả năng dự báo những thay đổi trong kinh tế - xã hội, khoa học - công nghệ để kịp thời điều chỉnh phù hợp. Đồng thời, cần ứng dụng công nghệ số trong xây dựng pháp luật, việc sử dụng trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn có thể hỗ trợ phân tích, dự báo và xây dựng hệ thống pháp luật hiệu quả hơn.
Bên cạnh đó, pháp luật quốc gia phải là công cụ hữu hiệu để giải quyết hàng loạt vấn đề mới đặt ra cho quản trị quốc gia và quả lý phát triển xã hội trong bối cảnh hội nhập quốc tế và Cách mạng công nghiệp 4.0, đó là: bất bình đẳng xã hội trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0; bảo đảm an ninh quốc gia, an toàn xã hội trong bối cảnh hội nhập quốc tế và Cách mạng công nghiệp 4.0; mối quan hệ xã hội bị thay đổi trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp 4.0… Đồng thời, không chạy theo số lượng luật được ban hành mà cần chú ý cải thiện chất lượng luật pháp. Tăng cường tính minh bạch, công khai nhằm hướng đến loại bỏ “lợi ích nhóm” trong xây dựng pháp luật. Quy trình xây dựng pháp luật cần đảm bảo sự tham gia rộng rãi của người dân, doanh nghiệp và các tổ chức xã hội để phản ánh đa chiều các lợi ích. Tăng cường hợp tác quốc tế và kế thừa, nội luật hóa các quy phạm pháp luật quốc tế. Nhiều nội dung pháp luật mới cần phải tiếp tục nghiên cứu cả về phương diện lý luận và thực tiễn để hoàn thiện trong thời gian tới.
Nâng cao chất lượng tổ chức thi hành pháp luật
Nâng cao chất lượng tổ chức thi hành pháp luật cũng là một trong những nội dung quan trọng của quá trình xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa (XHCN) Việt Nam hiện nay. Theo ông, công tác này cần đổi mới như thế nào để đem lại hiệu quả?
- Thi hành pháp luật là một trong những nội dung quan trọng trong tổ chức triển khai thực hiện pháp luật, chuyển hóa những nội dung chính sách, pháp luật do Nhà nước ban hành thành những hành vi hợp pháp. Nhưng do nhiều lý do khác nhau mà việc tổ chức việc thi hành pháp luật trong thực tế thường không đạt kết quả như kỳ vọng. Để xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay, việc tổ chức thi hành pháp luật dựa trên các cơ sở sau: định hướng xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay; bản chất Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam; thực tiễn tổ chức thi hành pháp luật trong Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay.
Theo tinh thần đó, trước hết, nhà nước pháp quyền là hình thức tổ chức nhà nước mà ở đó pháp luật có vị trí tối thượng. Thứ hai, nhà nước pháp quyền là hình thức tổ chức nhà nước mà ở đó quyền lực nhà nước thể hiện được lợi ích và ý chí của đại đa số công dân. Thứ ba, nhà nước pháp quyền là hình thức tổ chức nhà nước mà ở đó phải có sự bảo đảm thực tế mối quan hệ hữu cơ về quyền và trách nhiệm giữa nhà nước và công dân. Trong nhà nước pháp quyền, nhà nước đề cao vai trò của pháp luật trong xã hội, nhưng không tuyệt đối hóa vai trò của pháp luật.
Những thành quả xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam trong hơn 80 năm qua đã được khẳng định trong thực tiễn. Công tác tổ chức thi hành pháp luật đã được Đảng và Nhà nước ta chú trọng qua các thời kỳ phát triển, tuy nhiên, bên cạnh đó, một số tồn tại, bất cập về tổ chức thi hành pháp luật trong xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay vẫn còn diễn ra. Đó là, việc tổ chức thi hành pháp luật còn chậm; chưa được khắc phục triệt để việc chậm ban hành, nợ đọng văn bản quy định chi tiết. Một số vướng mắc, bất cập của chính sách, pháp luật đã được phát hiện nhưng chưa được sửa đổi, bổ sung kịp thời...
Theo tôi, để nâng cao chất lượng tổ chức thi hành pháp luật trong xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam hiện nay, cần tập trung vào những nội dung cơ bản sau:
Thứ nhất, tiếp tục hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam, trong đó tập trung hoàn thiện hệ thống pháp luật Việt Nam tương thích với yêu cầu phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia, phát triển kinh tế số, như pháp luật về doanh nghiệp, khởi nghiệp sáng tạo, sở hữu trí tuệ, thương mại, đầu tư, kinh doanh để tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình chuyển đổi số quốc gia và phát triển các sản phẩm, dịch vụ, mô hình kinh tế mới dựa trên nền tảng công nghệ số, Internet và không gian mạng; đồng thời ngăn chặn kịp thời các tác động tiêu cực cả về kinh tế và xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh quốc gia, trật tự, an toàn xã hội trên không gian mạng..
Thứ hai, tăng cường thực hiện công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục pháp luật hiệu quả bằng nhiều phương thức khác nhau, phù hợp với từng nhóm đối tượng, trong đó phát huy vai trò của nhà trường, gia đình, cơ quan, đặc biệt là vai trò người đứng đầu cơ quan, đơn vị, người có uy tín trong cộng đồng tham gia vào công tác này.
Thứ ba, đẩy mạnh việc xây dựng văn hóa pháp lý trong toàn xã hội, trước hết là xây dựng văn hóa pháp lý trong đội ngũ cán bộ, đảng viên và công chức, viên chức, trong đó cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức phải là người tiên phong, gương mẫu trong việc thi hành pháp luật và nếu những chủ thể này vi phạm pháp luật sẽ phải xử lý nghiêm minh hơn, nặng hơn các chủ thể khác.
Trân trọng cảm ơn ông!
