Yêu cầu khách quan, nguyên tắc cơ bản
Kiểm soát quyền lực (KSQL) là một quy luật tất yếu, một yêu cầu khách quan, đòi hỏi tự thân của Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, không có KSQL hoặc KSQL yếu kém thì quyền lực tất yếu bị lạm dụng phục vụ cho lợi ích cá nhân, lợi ích nhóm, quyền lực bị tha hóa dẫn đến quan liêu, tiêu cực, tham nhũng; hiệu lực và hiệu quả quản lý nhà nước, lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý, điều hành thấp. Vì vậy, KSQL nhà nước có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc hoàn thiện hệ thống chính trị, bộ máy nhà nước, cơ chế, chính sách, pháp luật, do đó về mặt pháp lý cũng như trên thực tế vấn đề này luôn được quy định là một nguyên tắc cơ bản của Hiến pháp và hệ thống pháp luật Việt Nam.
Đến nay, khái niệm, nội hàm của quyền lực nhà nước, KSQL trong hệ thống chính trị và bộ máy nhà nước chưa được quy định cụ thể trong các văn kiện của Đảng và các văn bản quy phạm pháp luật. Hiến pháp năm 2013 chỉ quy định mang tính nguyên tắc: “Tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân”, “Quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp và kiểm soát giữa các cơ quan nhà nước trong việc thực hiện các quyền lập pháp, hành pháp, tư pháp”…
Tuy nhiên, tổng hợp các quy định của Hiến pháp và pháp luật có thể hiểu quyền lập pháp là quyền làm Hiến pháp và sửa đổi Hiến pháp; làm luật và sửa đổi luật. Quyền hành pháp là quyền tổ chức, lãnh đạo, chỉ đạo, điều hành nền hành chính quốc gia, dịch vụ công từ Trung ương đến cơ sở; tổ chức thực hiện Hiến pháp và pháp luật… Quyền tư pháp là quyền xét xử và quyết định những vấn đề liên quan đến việc bảo vệ quyền con người, quyền công dân, quyền và lợi ích hợp pháp của cơ quan, tổ chức, cá nhân trong hoạt động tư pháp.
Đến nay ở Việt Nam chưa có đề tài khoa học cấp Nhà nước nào được nghiên cứu, nghiệm thu nêu luận giải, phân tích đầy đủ, sâu sắc và toàn diện về mô hình, các phương diện KSQL nhà nước, thực trạng KSQL nhà nước, các giải pháp để nâng cao hiệu lực, hiệu quả của KSQL nhà nước trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam theo tinh thần của Hiến pháp năm 2013. Đồng thời cho đến nay cũng chưa có một chiến lược, chương trình quốc gia tổng thể, đầy đủ, toàn diện về hoàn thiện cơ chế KSQL nhà nước được ban hành, mặc dù vấn đề KSQL nhà nước đã được đưa vào Hiến pháp từ năm 2001 khi sửa đổi, bổ sung một số điều của Hiến pháp năm 1992.
 |
Hội thảo về kiểm soát quyền lực để phòng, chống tham nhũng do Ban Nội chính Trung ương tổ chức. |
Hoàn thiện cơ chế KSQL nhà nước là một công việc rất khó khăn, phức tạp và rất công phu, phải được tiến hành thường xuyên, lâu dài, vì đây là vấn đề có nhiều nội dung đổi mới liên quan đến mô hình tổ chức, bản chất nhà nước, hệ thống lý luận, các quan điểm của Đảng và thực tiễn phát triển kinh tế - xã hội qua các thời kỳ phát triển ở nước ta; chi phối đến hoạt động của cả hệ thống chính trị, bộ máy nhà nước, xã hội và công dân…
3 phương diện cơ bản thể hiện kiểm soát quyền lực nhà nước
Trên cơ sở các quy định của Hiến pháp và pháp luật cũng như các văn kiện của Đảng và qua hoạt động thực tiễn có thể khái quát KSQL nhà nước được thể hiện trên ba phương diện cơ bản. Phương diện thứ nhất là KSQL giữa các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn trong hoạt động của từng cơ quan thực hiện quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp, sau đây gọi tắt là “kiểm soát nội bộ”. Phương diện thứ hai là KSQL giữa các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn của các cơ quan lập pháp, hành pháp và tư pháp với nhau trong việc thực hiện các quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp, sau đây gọi tắt là “kiểm soát từ bên ngoài”. Phương diện thứ ba là KSQL từ các cơ quan, tổ chức, người có thẩm quyền của Đảng, MTTQ Việt Nam, các tổ chức thành viên của Mặt trận và của báo chí, nhân dân đối với hoạt động của các cơ quan, tổ chức, đơn vị, cán bộ, công chức, viên chức, người có chức vụ, quyền hạn trong việc thực hiện các quyền lập pháp, quyền hành pháp và quyền tư pháp, sau đây gọi tắt là “kiểm soát từ các thiết chế chính trị”.
Trong thời lượng bài viết này, tôi chỉ xin nêu một số phương diện cơ bản của KSQL nói trên. Cụ thể, đối với thực hiện quyền lập pháp, KSQL được thực hiện ở các phương diện: kiểm soát nội bộ và kiểm soát từ bên ngoài. Đối với kiểm soát nội bộ, Quốc hội (QH), các cơ quan của QH, các đại biểu QH phải thường xuyên gắn bó chặt chẽ với cử tri, nhân dân; chịu trách nhiệm và chịu sự giám sát trực tiếp của cử tri, nhân dân. Đại biểu QH chịu trách nhiệm trước cử tri và trước QH về việc thực hiện nhiệm vụ, quyền hạn, trách nhiệm của mình. Đại biểu QH bị QH hoặc cử tri bãi nhiệm khi không còn xứng đáng với sự tín nhiệm của nhân dân…
Đối với kiểm soát từ bên ngoài, QH giám sát tối cao đối với hoạt động của Nhà nước với các phương thức cụ thể sau đây: Xét báo cáo công tác của Chủ tịch nước, Chính phủ, Thủ tướng Chính phủ, Chánh án TANDTC, Viện trưởng VKSNDTC, Tổng Kiểm toán Nhà nước, Chủ tịch Hội đồng Bầu cử Quốc gia. Đại biểu QH có quyền chất vấn Chủ tịch nước, Chủ tịch QH, Thủ tướng Chính phủ, các Phó Thủ tướng, Bộ trưởng và các thành viên khác của Chính phủ... Ngoài ra, QH lấy phiếu tín nhiệm, bỏ phiếu tín nhiệm đối với những người giữ chức vụ do QH bầu hoặc phê chuẩn; xem xét, giám sát các văn bản quy phạm pháp luật của các cơ quan thực hiện quyền hành pháp và tư pháp và có thể đình chỉ hoặc bãi bỏ các văn bản đó…
Tương tự, đối với thực hiện quyền hành pháp, KSQL được thể hiện ở các phương diện: Kiểm soát nội bộ và kiểm soát từ bên ngoài. Theo đó, kiểm soát nội bộ là kiểm soát trách nhiệm công vụ, trách nhiệm của từng vị trí công tác trong nền công vụ; kiểm soát xung đột lợi ích; kiểm soát tài sản, thu nhập của mọi thiết chế trong xã hội, trong đó có tài sản của cán bộ, công chức, viên chức (CBCCVC), người có chức vụ, quyền hạn trong bộ máy nhà nước và hệ thống chính trị… Kiểm soát từ bên ngoài, là thực hiện quyền hành chính nhà nước cao nhất về chế độ biên chế, CBCCVC, chế độ công vụ, chế độ chính sách, chế độ khen thưởng, kỷ luật, chế độ làm việc và nghỉ ngơi... đối với tất cả CBCCVC, người có chức vụ, quyền hạn trong các cơ quan Đảng, Nhà nước và các tổ chức dịch vụ công. Cùng với đó, thống nhất thực hiện và kiểm tra, thanh tra việc thực hiện chế độ tài chính quốc gia, tài chính - kế toán trong cả nước không chỉ đối với các cơ quan hành pháp mà cả đối với các cơ quan lập pháp và tư pháp.
Bên cạnh đó, còn có KSQL từ quyền lập pháp đối với quyền hành pháp; KSQL từ quyền tư pháp đối với quyền hành pháp; KSQL từ các thiết chế chính trị…
Mỗi phương diện KSQL trên đây lại bao gồm một tổ hợp các nội hàm, phạm vi, quy mô, tính chất, mức độ và phương thức thực hiện hết sức đa dạng, phức tạp cần phải được nghiên cứu, nhận diện cho hết về mặt lý luận và thực tiễn để có những giải pháp hoàn thiện phù hợp, sâu sắc và toàn diện.
TS.Nguyễn Đình Quyền (nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Tư pháp của Quốc hội,
nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu lập pháp)
