Chùm ruột (còn gọi là tầm duột, chùm duột, tầm ruột) là loại cây thân gỗ cao, to khoảng 5-6m, thích hợp với khí hậu nóng và hầu như có mặt khắp nơi vùng đồng bằng sông Cửu Long.
Lá cây là loại lá kép có màu xanh ở mặt trên, xám ở mặt dưới, dài khoảng 4-5cm. Cây ra hoa từ tháng 12 và có trái chín vào khoảng tháng 6-8. Lúc này, nhìn lên cây chùm ruột chỉ thấy một sắc vàng rực át cả màu xanh của những chiếc lá.
| |
| Trái chùm ruột gợi nhớ tuổi thơ. |
Hái chùm ruột từ lâu đã trở thành thú vui không thể bỏ lỡ của những đứa trẻ sống ở miền quê. Nhưng muốn bẻ chùm ruột cũng không phải điều đơn giản. Thông thường, đám trẻ con phải phân công nhau rất rõ ràng, đứa nào nhỏ con, trèo giỏi thì leo tít trên cây, rung lắc cành cho trái rụng xuống. Những đứa còn lại đứng dưới, khéo léo căng tấm bạt hoặc chăn ra để hứng.
Trái chùm ruột khi chín có màu vàng, chỉ cỡ bằng ngón tay cái người lớn. Cây chùm ruột có 2 loại trái: ngọt và chua.
Trái ngọt thường dùng ăn sống, còn trái chua thường dùng làm gia vị, ngâm rượu hoặc làm mứt ăn trong những ngày hè. Người ta còn hái lá non về chấm cá kho, ăn với mắm quẹt hay dùng để gói nem - một trong những món ngon của vùng đất Phan Rang đầy nắng và gió.
Nhắc đến chùm ruột trong ẩm thực phải kể đến món chùm ruột nấu canh chua cá rô của các bà nội trợ miền Tây.
Cách làm món canh chua cá rô cũng giống như món canh chua truyền thống, nhưng gia vị thay vì me hoặc các chất có vị chua khác thì thay bằng chùm ruột.
Chỉ cần bắc nồi nước lên bếp nấu sôi, cho chùm ruột đã đập giập vào, đợi hòa tan rồi nêm nếm gia vị muối, đường, bột ngọt vừa ăn.
Tiếp đến, cho cá rô vào nấu vừa chín tới rồi bỏ thêm đậu bắp, cà chua, cù nèo, rau thơm. Phần việc còn lại chỉ cần chuẩn bị một chén nước mắm nguyên chất, trong đó có vài trái ớt chín là xong.
| |
| Chùm ruột cho vào nước mắm cũng tạo nên hương vị ngon gấp bội. |
Lấy một miếng thịt cá rô chấm vào chén nước mắm cho lên miệng nhai chậm rãi, thực khách sẽ cảm nhận được vị dai, béo, ngọt của cá lan tỏa trong miệng. Chan miếng canh chua chùm ruột vào chén cơm, lùa một hơi sẽ cảm nhận được vị chua thanh đặc trưng, ngon không lẫn vào đâu được.
Người già lại đặc biệt chuộng món chùm ruột ngâm rượu. Cách thức làm món đồ uống này thì vô cùng đơn giản, dễ dàng. Chùm ruột chua già sau khi hái xuống rửa sạch để ra rổ cho ráo.
Cho chùm ruột vào lọ lớn, cứ 1 lớp chùm ruột lại cho 1 lớp đường cát rồi đem phơi nhiều nắng cho lên men. Khoảng nửa tháng, khi đường và nước chùm ruột hòa tan có màu vàng nhạt, chỉ cần lọc lấy nước cho vào chai là được.
Còn với trẻ con và phụ nữ, vốn thích ăn vặt nên không thể bỏ qua món mứt chùm ruột chan chát nhưng giòn giòn, ngọt ngào lẫn cay cay, đẫm hương vị quê nhà. Khác với ngâm rượu, làm món mứt chùm ruột cần đến rất nhiều công phu, khéo léo.
Các bà nội trợ phải lựa những trái chùm ruột già, to đem rửa sạch. Cho chùm ruột vào rổ, dùng một bề mặt phẳng như đáy đĩa hoặc tấm thớt chà nhẹ cho chùm ruột giập sơ, chảy bớt chất chua. Nhưng bước này cần lưu ý, không được chà mạnh tay để trái giập bể, khi thành phẩm sẽ không đẹp. Tiếp đó, phải xả nhiều lần qua nước lạnh cho chùm ruột đỡ chua, nhanh ngấm đường và “chuẩn” vị hơn.
| |
| Mứt chùm ruột hấp dẫn các tín đồ ăn vặt. |
Cho đường cát vào nồi cùng 1 ly nhỏ sirô đỏ cho mứt có mùi thơm và màu sắc bắt mắt. Đổ chùm ruột đã sơ chế vào nồi với ngọn lửa liu riu. Dùng đũa sên đều cho đến khi nước đường rút vào sền sệt thì nhắc xuống.
Còn gì thích thú bằng những buổi trưa hè được thưởng thức món mứt chùm ruột thơm ngon, đầy hấp dẫn. Chỉ cần dùng que tre ghim một trái cho vào miệng nhai chậm rãi, vị ngọt của đường, vị chua nhẹ của chùm ruột khiến ta vui miệng và cứ ăn đến vơi đĩa lúc nào không biết. Những người sành ăn còn cho vài lát gừng đập giập nguyên vỏ, lõi quế, tắc, chanh ớt bột hay ớt tươi băm nhuyễn vào rim chung, mang lại vị ngon rất độc đáo.
Không kết quả quanh năm như các loại trái cây khác, thực khách chỉ có thể thường thức chùm ruột trong vài tháng hè. Thế nhưng bù lại, chùm ruột lại rất đa dạng, có thể biến hóa thành vô vàn các món ăn khác nhau, sẵn sàng chiều lòng mọi tín đồ ẩm thực.
| |
| Chùm ruột có thể chế biến thành nhiều món khác nhau. |
Theo y học cổ truyền, trái, lá, vỏ hoặc rễ chùm ruột đều có dược tính. Trái có tác dụng giải nhiệt, bổ gan, bổ máu, làm da mịn màng. Lá đun nước tắm chữa bệnh ngoài da. Vỏ thân cây có khả năng tiêu độc, trị ung nhọt, sát trùng, đặc biệt chống độc đối với nọc rắn...