Nền tảng lý luận và thực tiễn về mối quan hệ giữa Đảng và Nhà nước là vai trò lãnh đạo của Đảng đối với Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam và vai trò quản lý xã hội bằng pháp luật của Nhà nước. Sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với việc xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam để bảo đảm Nhà nước thực sự của Nhân dân, do Nhân dân, vì Nhân dân.
Dưới sự lãnh đạo của Đảng, dân chủ xã hội chủ nghĩa được phát huy, Nhân dân là chủ thể của quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, mỗi công dân tích cực, chủ động tham gia vào công tác xây dựng, hoàn thiện pháp luật, có ý thức thượng tôn pháp luật thì sẽ tạo nên sức mạnh của cả hệ thống chính trị để hoàn thành các mục tiêu phát triển kinh tế, xã hội, bảo đảm quốc phòng - an ninh và đưa đất nước bước vào “kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của Dân tộc Việt Nam”.
Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định: “Đảng lãnh đạo bằng đường lối, chính sách; lãnh đạo thể chế hóa đường lối, chính sách thành pháp luật để quản lý Nhà nước và xã hội. Như vậy, pháp luật trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa cần phải liên tục được hoàn thiện để thể chế hóa đường lối, chính sách của Đảng, phát huy dân chủ, vì con người, công nhận, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Để thực hiện tốt công tác này cần có cơ chế kiểm soát hiệu quả việc thể chế hóa đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng thành pháp luật của Nhà nước. Đồng thời, phải có quy trình xây dựng pháp luật chặt chẽ, khoa học, dân chủ để chính sách, pháp luật thể hiện được đầy đủ ý chí, nguyện vọng của Nhân dân, bảo vệ lợi ích Nhà nước, quyền và lợi ích hợp pháp, chính đáng của tổ chức, cá nhân, khuyến khích đổi mới sáng tạo, thu hút mọi nguồn lực cho sự phát triển; nhưng cũng phải linh hoạt để kịp thời phản ứng chính sách, có giải pháp xử lý kịp thời các vấn đề thực tiễn phát sinh làm chậm sự phát triển theo nguyên tắc bảo vệ, bảo đảm lợi ích của quốc gia, dân tộc là trước hết và trên hết. Là cơ quan thực hiện quyền lập pháp, Quốc hội cần đóng vai trò chủ đạo, có các giải pháp bảo đảm hệ thống pháp luật được ban hành đáp ứng được các yêu cầu của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Ủy ban Thường vụ Quốc hội cần phát huy vai trò là cơ quan có thẩm quyền giải thích pháp luật để những vướng mắc trong thực thi các đạo luật được xử lý kịp thời, đáp ứng yêu cầu của cuộc sống. Trong quá trình tổ chức thi hành pháp luật, Chính phủ cần theo dõi, đánh giá tình hình thi hành pháp luật để kịp thời phát hiện những quy định pháp luật mâu thuẫn, chồng chéo, chưa phù hợp với thực tiễn, cản trở đổi mới sáng tạo, thu hút nguồn lực đầu tư, sản xuất, kinh doanh để có biện pháp xử lý, không để một số điều luật trở thành điểm nghẽn cản trở thực hiện quyền con người, quyền công dân và phát triển kinh tế - xã hội”([1]).
PGS.TS Vũ Văn Phúc: Tổng Bí thư Tô Lâm yêu cầu đổi mới mạnh mẽ công tác lập pháp: Chuyển đổi tư duy xây dựng pháp luật theo hướng vừa bảo đảm yêu cầu quản lý nhà nước vừa khuyến khích đổi mới sáng tạo, giải phóng toàn bộ sức sản xuất, khơi thông mọi nguồn lực để phát triển. Tư duy quản lý không cứng nhắc, từ bỏ tư duy “không quản được thì cấm”.
Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là mô hình nhà nước mà luật pháp là công cụ tối thượng để quản lý, điều hành xã hội, nhưng dưới sự chỉ đạo của Đảng. Đây là một quan điểm nhất quán của Đảng ta. Trong bối cảnh phát triển hiện nay, việc nhấn mạnh vai trò lãnh đạo của Đảng và sự cần thiết của “pháp trị” là rất quan trọng. Điều này cũng góp phần củng cố niềm tin của Nhân dân vào sự lãnh đạo của Đảng.Việc tập trung xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là quy luật phát triển tất yếu. Là nguyện vọng và sự lựa chọn của Nhân dân, phù hợp với xu hướng phát triển nhà nước trên thế giới.
Tính đảng trong xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam được hiểu là sự lãnh đạo tuyệt đối, trực tiếp, toàn diện của Đảng Cộng sản Việt Nam đối với mọi lĩnh vực của đời sống xã hội. Sự lãnh đạo của Đảng là yếu tố then chốt để bảo đảm tính định hướng xã hội chủ nghĩa trong việc xây dựng và vận hành Nhà nước pháp quyền.
Tổng Bí thư Tô Lâm khẳng định: “Đảng ta là đảng cầm quyền, sự lãnh đạo của Đảng là tuyệt đối, trực tiếp, toàn diện, bao trùm mọi lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội, quốc phòng, an ninh, đối ngoại… Đặc thù của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng”.
 |
PGS.TS Vũ Văn Phúc: Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa là mô hình nhà nước mà luật pháp là công cụ tối thượng để quản lý, điều hành xã hội, nhưng dưới sự chỉ đạo của Đảng. Đây là một quan điểm nhất quán của Đảng ta ( Hình minh họa) |
Điều này có nghĩa rằng, pháp luật không chỉ là một công cụ để quản lý nhà nước và xã hội, mà còn là phương tiện để Đảng thực hiện vai trò lãnh đạo của mình, bảo đảm mọi chủ trương, đường lối, chính sách, nghị quyết của Đảng được thể chế hóa và thực thi hiệu quả.
Tuy nhiên, không vì thế mà Đảng lấn lướt hoặc làm thay Nhà nước. Tính đảng trong xây dựng Nhà nước pháp quyền được thể hiện qua việc Đảng định hướng, lãnh đạo, còn Nhà nước thực hiện quản lý theo pháp luật, đúng chức năng của mình. Đó là sự phân định vai trò rõ ràng giữa lãnh đạo và quản lý. Phải kết hợp hài hòa giữa lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước. Đây là một điểm mấu chốt trong lý luận về Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
Sự lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước phải là hai mặt không thể tách rời nhưng cần có sự phân định rõ ràng về vai trò và trách nhiệm. Đảng cầm quyền, định hướng và đưa ra chủ trương, đường lối, chính sách; Nhà nước thể chế hóa chủ trương, đường lối, chính sách thành pháp luật và quản lý đất nước, quản lý xã hội bằng pháp luật. Sự kết hợp hài hòa này sẽ giúp tránh tình trạng Đảng bao biện làm thay Nhà nước, hoặc Nhà nước tách rời sự lãnh đạo của Đảng.
Để Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa thực sự phát huy hiệu quả, cần phải kết hợp hài hòa giữa “đức trị” và “pháp trị”. “Đức trị” và “pháp trị” là hai khái niệm bổ trợ lẫn nhau trong quá trình xây dựng và vận hành Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa.
“Đức trị” đề cao đạo đức, phẩm chất của những người lãnh đạo, đặc biệt là đảng viên và cán bộ nhà nước, những người giữ vai trò quan trọng trong thực thi pháp luật và quản lý xã hội. Trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, những người nắm giữ quyền lực phải là những tấm gương về đạo đức, chính trực và gương mẫu tuân thủ pháp luật.
“Pháp trị”, về bản chất, là sự thượng tôn pháp luật, đảm bảo rằng mọi hoạt động của Nhà nước và xã hội đều được điều chỉnh bởi hệ thống pháp luật thống nhất, minh bạch, và công bằng. Điều này cũng có nghĩa rằng không ai, kể cả đảng viên hay lãnh đạo, được phép đứng ngoài hoặc đứng trên pháp luật.
Sự phối hợp chặt chẽ giữa “đức trị” và “pháp trị”, khi các nhà lãnh đạo vừa cần có đạo đức trong sạch, vừa cần hành xử đúng pháp luật, mới có thể duy trì và phát triển Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa. Như bài viết đã nêu yếu tố “đức trị” là sự phát huy các ưu điểm, thế mạnh, vị trí, vai trò của tổ chức cơ sở Đảng, tính tiên phong, nêu gương của cán bộ đảng viên để dẫn dắt yếu tố “pháp trị” là việc thực hiện quản lý xã hội bằng pháp luật.
Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh: “Dưới sự lãnh đạo của Đảng, Nhà nước quản lý xã hội bằng pháp luật, không ngừng phát huy dân chủ để nhân dân tham gia hoạt động quản lý nhà nước theo quy định của Hiến pháp và pháp luật. Trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam, bộ máy nhà nước được tổ chức khoa học, quyền lực nhà nước là thống nhất, có sự phân công, phối hợp giữa các cơ quan trong việc thực hiện quyền lập pháp, hành pháp và tư pháp. Hoạt động công vụ phải bảo đảm sự tuân thủ pháp luật, thực hiện quyền hạn theo chức trách, thẩm quyền, có sự thanh tra, kiểm tra chặt chẽ. Bên cạnh đó, với đặc điểm của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam là đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng thì các vị trí lãnh đạo trong bộ máy nhà nước được cơ cấu các vị trí lãnh đạo cấp ủy đảng tương ứng chịu trách nhiệm lãnh đạo, chỉ đạo hoạt động của cơ quan trong bộ máy nhà nước từ Trung ương đến cơ sở, hình thành cơ cấu lãnh đạo chặt chẽ của Đảng đối với hoạt động quản lý nhà nước. Từ nguyên lý và thực tiễn này, để phát huy hiệu quả hoạt động quản lý nhà nước đối với xã hội bằng pháp luật trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam thì cần phải tăng cường đồng thời 2 yếu tố đức trị và pháp trị. Trong đó, yếu tố “đức trị” là sự phát huy các ưu điểm, thế mạnh, vị trí, vai trò của tổ chức cơ sở đảng, tính tiên phong, nêu gương của cán bộ, đảng viên để dẫn dắt yếu tố “pháp trị” là việc thực hiện quản lý xã hội bằng pháp luật. Sự thượng tôn pháp luật là biểu hiện của Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, vì vậy, cán bộ, đảng viên phải gương mẫu, đi đầu trong chấp hành và tuân theo pháp luật. Bên cạnh đó, cơ quan nhà nước có trách nhiệm tổ chức thi hành pháp luật trong lĩnh vực mình quản lý, do đó, đảng viên là công chức, viên chức cần tích cực giải quyết công việc theo thẩm quyền và hoàn thành tốt nhiệm vụ; chủ động phát hiện, tháo gỡ các khó khăn, vướng mắc trong thực tiễn, nhất là các khó khăn, vướng mắc trong thực thi pháp luậtđể kịp thời có giải pháp hoặc tham mưu, báo cáo cấp có thẩm quyền xử lý. Hay nói cách khác, sẽ không có Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa trên thực tế nếu như cán bộ, đảng viên, cơ quan nhà nước thờ ơ, thiếu trách nhiệm, vô cảm với quyền lợi hợp pháp, chính đáng của người dân, doanh nghiệp và sự phát triển kinh tế - xã hội”([2]).
Thời gian tới, pháp luật trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa cần phải liên tục được hoàn thiện để thể chế hóa kịp thời, đầy đủ chủ trương, đường lối, chính sách của Đảng, phát huy dân chủ, vì con người, công nhận, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân. Cần đổi mới mạnh mẽ công tác lập pháp: Chuyển đổi tư duy xây dựng pháp luật theo hướng vừa bảo đảm yêu cầu quản lý nhà nước vừa khuyến khích đổi mới sáng tạo, giải phóng toàn bộ sức sản xuất, khơi thông mọi nguồn lực để phát triển. Tư duy quản lý không cứng nhắc, từ bỏ tư duy “không quản được thì cấm”.
 |
Pháp luật trong Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa cần phải liên tục được hoàn thiện để thể chế hóa đường lối, chính sách của Đảng, phát huy dân chủ, vì con người, công nhận, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền con người, quyền công dân ( Hình minh họa) |
Các quy định của luật phải mang tính ổn định, có giá trị lâu dài; luật chỉ quy định những vấn đề khung, những vấn đề có tính nguyên tắc; không cần quá dài. Những vấn đề thực tiễn biến động thường xuyên thì giao Chính phủ, địa phương quy định để bảo đảm linh hoạt trong điều hành, trong phản ứng chính sách kịp thời, không bỏ lỡ thời cơ phát triển, luật hóa các quy định của Nghị định và Thông tư.
Đổi mới quy trình xây dựng, tổ chức thực hiện pháp luật. Xây dựng các quy định pháp luật phù hợp thực tiễn Việt Nam; vừa làm vừa rút kinh nghiệm; không nóng vội, nhưng cũng không cầu toàn, để mất thời cơ; lấy người dân, doanh nghiệp làm trung tâm, chủ thể; thường xuyên đánh giá hiệu quả, chất lượng chính sách sau ban hành để kịp thời điều chỉnh bất cập, mâu thuẫn, giảm thiểu thất thoát, lãng phí các nguồn lực; chủ động phát hiện và tháo gỡ nhanh nhất những “điểm nghẽn” có nguyên nhân từ các quy định của pháp luật.
Đẩy mạnh phân cấp, phân quyền với phương châm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”; cải cách triệt để thủ tục hành chính, giảm chi phí tuân thủ, tạo thuận lợi cao nhất cho người dân và doanh nghiệp. Tập trung kiểm soát quyền lực trong xây dựng pháp luật, siết chặt kỷ luật, kỷ cương, đề cao trách nhiệm, nhất là trách nhiệm người đứng đầu, kiên quyết chống tiêu cực, “lợi ích nhóm”.
Chủ động, tích cực, khẩn trương xây dựng hành lang pháp lý cho những vấn đề mới, xu hướng mới, nhất là những vấn đề liên quan đến Cách mạng công nghiệp lần thứ tư, trí tuệ nhân tạo, chuyển đổi số, chuyển đổi xanh…, tạo khung khổ pháp lý để thực hiện thành công cuộc cách mạng về chuyển đổi số, tạo đột phá cho phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới, kỷ nguyên vươn mình của dân tộc Việt Nam.
PGS.TS Vũ Văn Phúc
Phó Chủ tịch Hội đồng Khoa học các cơ quan Đảng Trung ương,
Nguyên Tổng Biên tập Tạp chí Cộng sản
***
([1]) “Bài viết của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm: Phát huy tính Đảng trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam”, Tạp chí Xây dựng Đảng điện tử, ngày 20-10-2024
([2])“Bài viết của Tổng Bí thư, Chủ tịch nước Tô Lâm: Phát huy tính Đảng trong xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam”, Tlđd
