Luật hiện hành chưa đầy đủ
Một trong số những vướng mắc đó là diện người được trợ giúp pháp lý (TGPL) còn chưa đầy đủ. Quy định về đối tượng được TGPL chưa bảo đảm tính hợp lý, còn tản mạn ở nhiều văn bản khác nhau do có sự thay đổi, bổ sung trong các chính sách an sinh xã hội (như Nghị định hướng dẫn Luật TGPL, các Luật có liên quan ban hành sau Luật TGPL quy định về người được TGPL gồm nạn nhân bị mua bán theo Luật Phòng, chống mua bán người năm 2011, người khuyết tật theo Luật Người khuyết tật năm 2010, trẻ em theo Luật Trẻ em năm 2016).
Hơn nữa, quy định người được TGPL cũng chưa đáp ứng đầy đủ nhu cầu thực tiễn và tinh thần Công ước quốc tế về các quyền dân sự, chính trị năm 1966 và các điều ước quốc tế liên quan khác mà Việt Nam là thành viên. Mặt khác, khoảng cách trong việc tiếp cận pháp luật có sự chênh lệch, một số đối tượng khó khăn về tài chính không có điều kiện chi trả cho các dịch vụ pháp lý nhưng chưa được tiếp cận dịch vụ TGPL để bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình.
Xuất phát từ nguyên tắc TGPL được thực hiện cho những người không có khả năng tài chính thuê luật sư và nhằm bảo đảm sự đồng bộ của hệ thống văn bản pháp luật, đồng thời tiếp tục thể chế hóa đường lối, chính sách của Đảng, Nhà nước về giảm nghèo, người có công với cách mạng, dân tộc và chính sách an sinh khác, quy định về người được TGPL trong Dự thảo Luật TGPL (sửa đổi) đang được trình Quốc hội tại Kỳ họp thứ 2 đã có một số sửa đổi, bổ sung. Dự thảo Luật vẫn kế thừa quy định người được TGPL từ Luật TGPL năm 2006 bao gồm: người thuộc hộ nghèo; người có công với cách mạng; người dân tộc thiểu số thường trú tại địa bàn có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn; người cao tuổi, trẻ em và người khuyết tật có hoàn cảnh khó khăn về tài chính.
Bên cạnh đó, Dự thảo Luật bổ sung các đối tượng được TGPL trong các luật ban hành sau Luật TGPL 2006 và Nghị định hướng dẫn Luật TGPL hiện hành bao gồm: nạn nhân trong vụ việc mua bán người có hoàn cảnh khó khăn về tài chính; trẻ em bị buộc tội; người nhiễm HIV có hoàn cảnh khó khăn về tài chính bị buộc tội. Ngoài ra, bổ sung mới một số đối tượng chưa được pháp luật hiện hành quy định bao gồm: người thuộc hộ cận nghèo bị buộc tội; nạn nhân trong vụ việc bạo lực trên cơ sở giới có hoàn cảnh khó khăn về tài chính.
Tờ trình của Chính phủ về Dự án Luật cho biết, việc lựa chọn những người được TGPL nêu trên đã có sự cân nhắc kỹ bảo đảm phù hợp với bối cảnh, điều kiện kinh tế - xã hội của đất nước trên cơ sở cân đối nguồn lực về con người và ngân sách, hướng tới mục tiêu TGPL được cung cấp cho những người thực sự có nhu cầu nhưng không có khả năng tài chính để thuê dịch vụ pháp lý, bảo đảm tính khả thi của pháp luật khi được ban hành. Chính phủ sẽ có quy định cụ thể về người có “hoàn cảnh khó khăn về tài chính” tại Nghị định cho phù hợp với điều kiện kinh tế - xã hội từng thời kỳ phát triển của đất nước.
Có thể đề xuất bổ sung nguồn lực
Thẩm tra Dự án Luật, đa số ý kiến trong Ủy ban Pháp luật của Quốc hội tán thành với quan điểm mở rộng diện người được TGPL, nhưng còn băn khoăn khi một số điều khoản của Dự thảo Luật không thu hút tất cả những người được trợ giúp pháp lý đang được quy định trong Luật Người khuyết tật, Luật Phòng, chống mua bán người và Luật Trẻ em mà chỉ quy định lựa chọn những người “có hoàn cảnh khó khăn về tài chính” hoặc “trẻ em bị buộc tội” mới thuộc diện được TGPL.
Đồng thời, Dự thảo Luật cũng không luật hóa tất cả những người đang được TGPL quy định tại các văn bản dưới luật như Nghị định số 14/2013/NĐ-CP (người bị nhiễm chất độc hóa học) và Thông tư liên tịch số 01/2011/TTLT-VKSTC-TANDTC-BCA-BLĐTBXH (người tham gia tố tụng hình sự là người chưa thành niên, bao gồm cả người bị hại, người làm chứng là trẻ em và người từ đủ 16 tuổi đến dưới 18 tuổi). Việc thu hẹp người thuộc diện được TGPL so với quy định hiện hành có liên quan dẫn đến một số đối tượng trong cùng một nhóm người yếu thế không được hưởng chính sách TGPL, tạo nên sự thiếu nhất quán trong chính sách xã hội của Nhà nước.
Một số ý kiến khác nhất trí nội dung này của Dự thảo Luật, vì cho rằng quy định như vậy là phù hợp với khả năng bố trí nguồn lực của nước ta hiện nay. Nếu không giới hạn diện những người được TGPL thì sẽ dẫn đến việc tăng chi ngân sách, khó bảo đảm tính khả thi của Luật. Từ đó, Ủy ban Pháp luật đề nghị Chính phủ đánh giá thực chất về nhu cầu, dự kiến nguồn lực, tính toán kỹ các phương án để đưa ra số liệu chính xác về số lượng người thuộc diện được TGPL và chi phí trong trường hợp mở rộng hoặc thu hẹp diện người được TGPL. Nếu vì lý do thiếu nguồn lực tài chính mà thu hẹp TGPL đối với diện những người mà theo quy định hiện hành đang được hưởng thì cần báo cáo rõ với Quốc hội và đề xuất bổ sung nguồn lực để bảo đảm thực hiện trên thực tế; hoặc đề xuất phương án sửa đổi các luật có liên quan để bảo đảm sự thống nhất của hệ thống pháp luật.
Trong quá trình thảo luận về Dự thảo Luật, nhất trí với đề xuất về đối tượng trợ giúp pháp lý do Chính phủ trình, đại biểu Nguyễn Quang Tuấn (Hà Nội) ủng hộ chủ trương mở rộng diện người được TGPL nhưng do khó khăn về ngân sách nhà nước nên cần hài hòa, không bó hẹp quá cũng không nên mở rộng quá. Đại biểu Trần Ngọc Khánh (tỉnh Khánh Hòa) đồng tình với phương án của Chính phủ vì nếu mở rộng đối tượng TGPL thì quá nhiều, không thể làm hết, nên cần phải “khoanh lại”, chỉ tập trung trợ giúp cho người nghèo vướng vòng lao lý và cần quy định rõ lĩnh vực nào thì được TGPL.
Nhiều đại biểu Quốc hội cũng đồng tình với quan điểm cần mở rộng nhóm đối tượng được TGPL và còn kiến nghị bổ sung thêm một số đối tượng nhằm thể hiện tính ưu việt của chính sách xã hội. Đại biểu Nguyễn Hữu Chính (Hà Nội) đặt vấn đề bổ sung người bị nhiễm chất độc da cam, mắc bệnh hiểm nghèo…
Chủ tịch Hội Nông dân Việt Nam Lại Xuân Môn đề nghị bổ sung nông dân vì đa phần nông dân là người nghèo, hơn nữa với người có điều kiện tài chính thì họ cũng không cần nhận sự TGPL mà đi thuê luật sư bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho họ. Vì thế, theo ông Môn, việc bổ sung nông dân vào đối tượng cần TGPL hàng năm ngân sách cũng không mất nhiều tiền.
