Đại Việt sử kí toàn thư chép: Năm 1049, vua Lý Thái Tông cho xây chùa Diên Hựu. Trước đấy, vua chiêm bao thấy phật Quan Âm ngồi trên toà sen, dắt vua lên toà. Khi tỉnh dậy, vua đem việc ấy nói với bầy tôi. Nhà sư Thiền Tuệ khuyên vua dựng cột đá ở giữa ao, làm toà sen của Phật Quan Âm ở trên cột, giống như đã thấy trong mộng.
Theo sách “Tuyển tập văn bia Hà Nội”, một tấm bia, khắc năm 1665, kể rằng: "Năm đầu niên hiệu Hàm Thông đời Đường..., dựng một cột đá ở giữa hồ. Trên cột xây một toà lầu ngọc, trong đó đặt tượng Phật Quan Âm để thờ cúng".
Chùa được sửa chữa nhiều lần. Năm 1847: "May nhờ các quan Đốc bộ đường trước nay và các viên văn vũ bản tỉnh, xúc cảm trước cảnh chùa, phát lòng bồ đề, gia công tu bổ, khiến cho cửa Thiền lộng lẫy, tượng Phật huy hoàng, sánh với hoàng đô muôn đời bất diệt, so cùng cột đá, lâu mãi vững bền. Công này, đức này, tiếng để ngàn năm".
 |
| Chùa Một Cột bị phá hoại năm 1954 |
Cái cột đá của chùa Một Cột đã có từ thời nhà Lý, hay trễ nhất cũng là từ thế kỉ 17.
Tháng 5 năm 1884, bác sĩ Hocquard dạo chơi quanh Hà Nội, có ghé thăm chùa Diên Hựu. Vị này thuật lại: "Hai cụ từ giữ chùa ở trong một ngôi nhà rất ngộ nghĩnh. Nhà được xây cất trên cột đá dựng giữa một cái ao đầy bèo và sen. Trông như một cái tổ chim. Ngôi nhà được mấy thanh gỗ ngang gắn vào cột đá chống đỡ. Giống mấy cái nan ô được gắn vào cán ô". Thì ra ngày xưa, đã có lúc chùa Một Cột được dùng làm chỗ ở của người trông coi chùa Diên Hựu.
Mấy tấm ảnh của Hocquard, của Dieulefils (Indochine pittoresque & monumentale ( Annam - Tonkin ), của trường Viễn Đông Bác Cổ, của bưu ảnh, chụp trong khoảng từ cuối thế kỉ 19, sang đầu thế kỉ 20, cho đến năm 1950, đều cho thấy cái cột đá. Chưa thấy tài liệu nào đả động đến cái cột gỗ của Nguyễn Công Hoan.
Năm 1954, thực dân Pháp sửa soạn rút khỏi Hà Nội. Ngày 11/9/1954, chùa Một Cột bị đặt chất nổ! Tan tành. Cái cột bị huỷ hoại, theo tác giả Philippe Papin trong sách “Histoire de Hanoi”.
Rất may, thông tin của Papin không hoàn toàn chính xác. Có người chụp ảnh chùa bị phá. Cột đá chỉ hơi bị nghiêng. Hai tảng đá vẫn còn nguyên vẹn.
 |
| Chùa Một Cột năm 1884 |
Năm 1955, chùa Một Cột được xây cất lại. Chuyên viên Sở Bảo Tồn Cổ Tích Nguyễn Bá Lăng được uỷ nhiệm nghiên cứu họa đồ và điều khiển công trường. Chính ông Nguyễn Bá Lăng đã công nhận trong sách “Kiến trúc Phật giáo Việt Nam”:
"Thành phần (của chùa Một Cột) mà ta có thể tin được là nguyên vẹn từ triều (Lý) này thì chỉ có cây cột đá gồm hai khúc tròn chồng khớp lên nhau đường kính 1m20 đội toà chùa bên trên như thể một cái cuống đưa đoá hoa sen nổi trên mặt một hồ nước vuông nhỏ mỗi bề rộng khoảng 16m".
Ai phá hoại chùa Một Cột ? Nhiều người nghi là quân đội Pháp. Nghi vấn này bị tác giả Duyên Anh trong sách “Ca dao quyện lấy miếng ngon dân tộc” bác bỏ: “Cuối năm 1954, có người gài mìn cho nổ sập Chùa Một Cột. Người chủ mưu vụ phá hoại này sau đó bị bắn chết ở Tân Sơn Nhất hôm di cư vào Nam”.
Chùa Một Cột bị phá nhưng cái cột đá vẫn hiên ngang đứng giữa đất trời. Ngạo nghễ giữa bùn, sen, mưa, nắng!
Và nhà văn Nguyễn Công Hoan nhớ sai. Cột đá mới vững, mới bền, mới... hay!
