Chuyện bảo tồn, phát huy di sản văn hóa ở bảo tàng

Vai trò của bảo tàng trong bảo tồn, phát huy di sản văn hóa

Tại buổi Tọa đàm “Sức mạnh của bảo tàng” do Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam phối hợp với Cục Di sản văn hóa (Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch); Hội Di sản văn hóa Việt Nam diễn ra tại Hà Nội cách đây ít lâu, Thượng tá Lê Vũ Huy, Giám đốc Bảo tàng Lịch sử Quân sự Việt Nam đã nhấn mạnh vai trò của bảo tàng: “Từ hàng trăm năm nay, các bảo tàng là nơi hội tụ của di sản lịch sử, nghệ thuật và khoa học kỹ thuật. Bảo tàng là một thiết chế văn hóa giáo dục có sức mạnh tiềm tàng, to lớn và ngày càng trở nên quan trọng, ý nghĩa hơn. Tọa đàm là cơ hội để các bảo tàng trong hệ thống bảo tàng quân đội nói riêng và các bảo tàng nói chung có thể liên hệ, vận dụng với những công việc cụ thể của bảo tàng, di tích của mình trong việc bảo tồn và phát huy các giá trị di sản của dân tộc”.

Đồng thời, TS Lê Thị Minh Lý, Phó Chủ tịch Hội Di sản Văn hóa Việt Nam, Ủy viên Hội đồng Di sản Quốc gia cũng bày tỏ: “Nếu như nói văn hóa là hình ảnh, là thương hiệu của mỗi quốc gia thì các bảo tàng là nơi nghiên cứu, lưu giữ và phát huy những di sản văn hóa - những giá trị kết tinh, trao truyền qua nhiều thế hệ của dân tộc, của quốc gia đó. Nguồn lực quan trọng nhất cho phát triển bền vững chính là con người. Bảo tàng có chức năng giáo dục để phát triển bền vững”.

Qua những phát biểu của những chuyên gia trong ngành, có thể thấy được vai trò, giá trị của bảo tàng trong đời sống văn hóa Việt nói chung và trong hoạt động bảo tồn, phát huy di tích, di sản nói riêng.

Nói đến bảo tàng, người ta thường nghĩ đến chức năng tiếp nhận khách tham quan. Trên thực tế, thông qua các hoạt động tham quan, thông qua việc trưng bày hiện vật, ghi chú, hướng dẫn, thuyết minh... bảo tàng đem đến cho công chúng những cái nhìn tổng hợp, khái quát về một, nhiều giai đoạn hoặc cả tiến trình lịch sử. Từ đó, giáo dục lòng yêu nước, lòng biết ơn với tổ tiên, cội nguồn...

Nói chính xác, bảo tàng chính là nơi lưu giữ tổng hợp các giá trị di sản, nơi sưu tập di sản để trưng bày và truyền tải thông tin lịch sử, bản sắc dân tộc, lòng yêu nước đến với công chúng.

Nhiều bảo tàng của Việt Nam đang lưu giữ số lượng hiện vật khổng lồ, trong đó có nhiều hiện vật quý, độc nhất, mang giá trị lịch sử to lớn. Như Bảo tàng Lịch sử quốc gia đang lưu giữ gần 250.000 tài liệu, hiện vật, sưu tập hiện vật đặc biệt quý hiếm. Đến nay 20 hiện vật trong số đó đã được công nhận (trong tổng số 188) là Bảo vật quốc gia. Trong đó có những tài liệu, hiện vật về Đảng Cộng sản Việt Nam, về lãnh tụ Hồ Chí Minh, về giai đoạn trước và về sự kiện Cách mạng Tháng Tám 1945 có vị trí đặc biệt tại Bảo tàng. Còn có hàng loạt chuyên đề trưng bài khác liên quan đến những giai đoạn lịch sử quan trọng của đất nước.

Hay như Bảo tàng phụ nữ Việt Nam đang có hơn 40 nghìn tài liệu hiện vật với nhiều chủ đề đa dạng. Mới đây, bảo tàng được nhà sưu tầm Mark Rapoport trao tặng gần 500 hiện vật trong tổng số hơn 650 hiện vật mà ông sưu tầm được về văn hóa và dân tộc thiểu số Việt Nam.

Bảo tàng chứng tích chiến tranh đã lưu trữ, nghiên cứu và sưu tầm hơn 20.000 tài liệu, hơn 1.500 hiện vật và phim ảnh đã được đưa vào giới thiệu ở

8 chuyên đề trưng bày thường xuyên.

Thực tế, đối với các di sản, nếu chỉ giữ nguyên để bảo tồn thì khó lòng có thể khám phá được tiềm năng của di sản, đồng thời di sản cũng dễ dàng bị lãng quên, mài mòn theo thời gian. Chỉ có đưa vào thực tế ứng dụng, biến di sản thành công cụ để tham quan, tìm hiểu, giáo dục lịch sử... thì mới có thể giúp di sản đi vào đời sống, phát huy hết giá trị của di sản trong đời sống văn hóa, lịch sử của dân tộc.

Trưng bày cổ vật Chăm pa tại Bảo tàng Lịch sử TP HCM.

Chính vì thế, ngày nay, các bảo tàng đã trở thành đối tác chiến lược trong việc thực hiện các Mục tiêu Phát triển Bền vững của Liên Hợp quốc. Bảo tàng đã đóng góp vào nhiều mục tiêu, bao gồm thúc đẩy nền kinh tế xã hội, phổ biến thông tin khoa học, trở thành sân chơi sáng tạo, nơi các công nghệ mới có thể được phát triển và ứng dụng vào cuộc sống hàng ngày...

Khai thác tiềm năng của “kho báu”

Thực hiện ý kiến chỉ đạo của Phó Thủ tướng Chính phủ Vũ Đức Đam tại Thông báo số 09/TB-VPCP ngày 14/01/2021 của Văn phòng Chính phủ về việc giao Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch lập Đề án ban hành Chương trình bảo tồn, phát huy bền vững giá trị di sản văn hóa giai đoạn 2021 - 2030. Trong Đề án ban hành Chương trình bảo tồn, đối với lĩnh vực bảo tàng có các nội dung như: Đầu tư xây dựng một số bảo tàng công lập (đã được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quy hoạch tổng thể hệ thống bảo tàng Việt Nam đến năm 2020); Đầu tư 1 - 2 dự án về trung tâm bảo quản hiện vật theo chất liệu ở quy mô quốc gia; Đầu tư, nâng cấp, cải tạo hệ thống trưng bày và kho bảo tàng công lập; Thực hiện một số Dự án sưu tầm hiện vật của bảo tàng công lập; Triển khai các dự án chỉnh lý, nâng cấp trưng bày các bảo tàng cấp quốc gia, bảo tàng tại các vùng kinh tế trọng điểm, bảo tàng tại các địa bàn có sức thu hút khách du lịch; Thực hiện dự án kiểm kê, sưu tầm di vật, hiện vật, cổ vật quý hiếm; Thực hiện các dự án bảo quản đối với bảo vật quốc gia.

Thực hiện đề án của Chính phủ, trong những năm qua, hoạt động bảo tàng đã có những khởi sắc nhất định. Đặc biệt, sau thời điểm dịch bệnh đánh dấu bước chuyển biến trong hình thức hoạt động của toàn bộ ngành bảo tàng thế giới, thời gian qua, các bảo tàng đã có những hoạt động tích cực nhằm “vượt khó”, đồng thời phát huy vai trò của bảo tàng. Như Bảo tàng Lịch sử quốc gia, đã tích cực phối hợp với một số bảo tàng tỉnh, thành phố và các ban ngành địa phương, thường xuyên tổ chức các cuộc thi tìm hiểu kiến thức, trưng bày triển lãm. Câu lạc bộ “Em yêu lịch sử” và “Giờ học lịch sử tại bảo tàng” tại Bảo tàng Lịch sử quốc gia đã đón hơn 300 đoàn học sinh đến học tập, tham gia trải nghiệm hằng năm.

Hoặc như Bảo tàng Áo Dài Việt Nam linh hoạt thay đổi phương thức tiếp cận công chúng cũng như có những sản phẩm văn hóa phù hợp thích ứng với tình hình mới: Tổ chức trình diễn đờn ca tài tử và các hoạt động văn hóa văn nghệ mới mẻ, có nhiều chương trình nhằm thu hút giới trẻ đến “check in” với áo dài...

Hay Bảo tàng chứng tích chiến tranh đã thực hiện nhiều chuyên đề hấp dẫn, phối hợp với các tour để xây dựng những nội dung thu hút du khách trong và ngoài nước.

Một hoạt động không thể thiếu để duy trì và phát triển hoạt động bảo tàng trong thời đại công nghệ là số hóa lưu trữ và quảng bá. Thời gian qua, nhiều bảo tàng đã từng bước tiến hành số hóa hiện vật phục vụ công tác bảo quản và nâng cao chất lượng, đa dạng hóa hoạt động bảo tàng nhằm khai thác những bộ sưu tập cổ vật có giá trị đang lưu giữ tại kho của bảo tàng vì thiếu điều kiện chưa thể đem ra trưng bày phục vụ công chúng, đồng thời tạo thêm nội dung đáp ứng nhu cầu thưởng ngoạn cổ vật và tham quan bảo tàng của công chúng.

Có thể kể đến những bảo tàng “tiên phong” ứng dụng công nghệ tại TPHCM như Bảo tàng Lịch sử TPHCM tiến hành thử nghiệm “kho mở trực tuyến”, giới thiệu một số hiện vật chọn lọc trong bộ sưu tập của Victor Thomas Holbé; Bảo tàng Phụ nữ Nam Bộ ứng dụng công nghệ Hologram (ghi hình 3D) để kể những câu chuyện về hiện vật, bài học lịch sử sinh động hơn thông qua các trang thiết bị, công nghệ hỗ trợ...

Có thể thấy, mặc dù vẫn còn tồn tại những khó khăn do nội tại hoặc đến từ điều kiện khách quan, nhưng bảo tàng Việt Nam vẫn có những bước chuyển mình nhất định, đi cùng với nhịp đập của ngành bảo tàng thế giới. Với sự quan tâm của Chính phủ, sự cổ vũ của công chúng và nỗ lực tự thân, tin rằng, thời gian tới hoạt động bảo tàng trong nước sẽ ngày càng sôi động, phong phú hơn, đáp ứng nhu cầu tham quan, tìm hiểu lịch sử, văn hóa của nhân dân, góp phần vào sứ mệnh bảo tồn di sản của dân tộc.