Cô đỡ thôn bản: Khơi thông nguồn lực, phát huy vai trò cầu nối

Nguồn lực đã sẵn sàng

Những năm qua, đội ngũ cô đỡ thôn bản được xem là cầu nối quan trọng trong hệ thống chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em vùng đồng bào dân tộc thiểu số tại Yên Bái. Với kiến thức và kỹ năng được đào tạo, các cô đỡ đã tích cực hỗ trợ các sản phụ "mẹ tròn con vuông". Bên cạnh, các cô đỡ vùng cao còn đảm nhiệm nhiều nhiệm vụ khác nhau nhằm mục tiêu giảm thiểu tỷ lệ tử vong cho bà mẹ và trẻ sơ sinh, nâng cao chất lượng chăm sóc sức khỏe trong vùng đồng bào dân tộc thiểu số.

Là cô đỡ phụ trách 3 bản Dào Xa, Lao Chải, Tà Ghênh của xã Lao Chải (Mù Cang Chải – Yên Bái), chị Giàng Thị Cở cho biết, vào năm 2015 Cở tham gia lớp tập huấn sơ cấp và chính thức trở thành cô đỡ thôn bản khi tuổi đời vừa ngoài đôi mưới. Công việc của Cở là đến từng bản để thăm khám, chăm sóc sản phụ và trẻ sơ sinh, đồng thời quản lý, tuyên truyền, vận động sản phụ đến sinh tại các cơ sở y tế. Các bản Cở phụ trách người Mông đều chiếm 100%, sau nhiều năm miệt mài tuyên tuyền, vận động, hỗ trợ, các sản phụ đã tự nguyện đến sinh tại cơ sở y tế, không còn trường hợp nào sinh con tại nhà.

Bà Nguyễn Thị Hoa, Khoa Chăm sóc Sức khỏe sinh sản – TTYT huyện Mù Cang Chải cho biết, cô đỡ thôn bản là đội ngũ y tế có yếu tố đặc thù, phát xuất từ nhu cầu thực tế của đồng bào dân tộc thiểu số. Trước kia, dân gian thường gọi là các bà đỡ hoạt động tự phát, bằng kinh nghiệm truyền tai từ người này sang người kia, với mục đích là người trong họ, trong bản giúp nhau. Để phát huy vai trò của đội ngũ này trong việc chăm sóc sức khỏe cho sản phụ và trẻ sơ sinh, tỉnh Yên Bái đã tích cực đầu tư, kiên trì đào tạo, thường xuyên tập huấn các kiến thức cách bài bản cho cô đỡ nhưng cũng gặp không ít kho khăn do kinh phí hạn hẹp, nhân sự thiếu hụt.

Dự án 7 thuộc Chương trình Mục tiêu quốc gia ra đời là tiền đề quan trọng để phát triển y tế vùng đồng bào dân tộc thiểu số. Năm 2022, Bộ Y tế ra Quyết định số 2415/QĐ-BYT ban hành hướng dẫn thực hiện Dự án 7 - Chăm sóc sức khỏe nhân dân, nâng cao thể trạng, tầm vóc người dân tộc thiểu số; phòng chống suy dinh dưỡng trẻ em thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, mở ra hướng phát triển cho đội ngũ cô đỡ thôn bản.

Theo đó, hằng năm, địa phương lập danh sách cô đỡ thôn, bản thuộc các xã vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi, đã được đào tạo và đang trực tiếp thực hiện các hoạt động chăm sóc sức khỏe sinh sản tại cộng đồng. Đồng thời các địa phương lập kế hoạch, dự trù kinh phí và chi trả phụ cấp cho các Cô đỡ thôn bản theo quy định tại Khoản 2, Điều 35 Thông tư số 15/2022/TT-BTC ngày 4/3/2022 của Bộ Tài chính.

Thông qua hướng dẫn, Bộ Y tế đã chính thức khẳng định vai trò của cô đỡ thôn bản và bố trí sẵn sàng nguồn lực từ Chương trình Mục tiêu Quốc gia để chi trả phụ cấp cho đội ngũ này. Theo đó, các cô đỡ thôn bản sẽ được hưởng mức hỗ trợ phụ cấp bằng 0,5 mức lương cơ sở mỗi tháng, tương đương phụ cấp của nhân viên y tế thôn bản hiện tại, khoảng 1,17 triệu đồng mỗi tháng.

Ngoài nguồn ngân sách chi trả phụ cấp hàng tháng, từ năm 2021 Quỹ Thiện Tâm cũng triển khai chương trình hỗ trợ cho các hoạt động của cô đỡ thôn bản. Theo đó, mỗi lần các cô đỡ khi đi thăm khám, vận động sản phụ tới các cơ sở y tế hay trực tiếp tham gia hộ sinh, thăm khám chăm sóc cho trẻ sơ sinh đều được nguồn quỹ này hỗ trợ trực tiếp một khoản kinh phí tùy hoạt động.

Phát huy vai trò cầu nối

Từ năm 2021, nguồn lực từ ngân sách nhà nước hay xã hội hóa luôn luôn sẵn sàng hỗ trợ cho các hoạt động của cô đỡ thôn bản. Thế nhưng, trái với kỳ vọng thực tế tại Yên Bái đang phát sinh những lo ngại khi số lượng cô đỡ được đào tạo bài bản ngày một giảm sút do nhiều nguyên nhân như kết hôn xa hay khó khăn về kinh tế hoặc trách nhiệm quá lớn khiến họ nghỉ việc.

Thống kê mới đây ghi nhận, từ năm 2010 đến nay tỉnh Yên Bái đã đào tạo bài bản cho tổng cộng 95 cô đỡ thôn bản, tạo dựng đội ngũ giữ vai trò quan trọng trong công tác chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em. Tuy nhiên, hiện tại toàn tỉnh Yên Bái chỉ còn 53 "cô đỡ thôn bản" đang hoạt động, trong đó, có đến 20 người đảm nhận đồng thời 2 vai trò vừa là cô đỡ thôn bản, vừa là nhân viên y tế thôn bản. Riêng tại huyện Trạm Tấu có hơn 200 thôn bản, đa phần là người Mông nhưng hiện tại cũng chỉ có 13 cô đỡ thôn bản đang hoạt động.

Báo cáo đánh giá của ngành Y tế tỉnh Yên Bái đã chỉ ra nguyên nhân khiến tỷ lệ sản phụ người dân tộc thiểu số ít đến cơ sở y tế khám thai và sinh nở phát xuất từ văn hóa “xấu hổ”. Thậm chí, có những gia đình đến nay chỉ chấp nhận cho cô đỡ là người trong nhà hay trong họ đỡ đẻ. Chính vì thế, vai trò vận động nhằm thay đổi nếp nghĩ của đồng bào lại trở thành rào cản khiến các cô đỡ dù được đào tạo bài bản cũng phải chán nản.

Để thu hút và gia tăng số lượng cô đỡ, nhất là những thôn bản còn nhiều khó khăn, ngành y tế Yên Bái đã đề ra nhiều giải pháp. Trong đó, tiến hành đào tạo những nhân viên y tế thôn bản trở thành cô đỡ thôn bản là giải pháp được xem là nhanh chóng và hiệu quả. Song le, tỷ lệ nhân viên y tế vùng cao lại chủ yếu là nam giới nên giải pháp này lại vướng "rào cản" về quan niệm. Trong khi đó, số nhân viên y tế thôn bản là phụ nữ nếu có gánh thêm vai trò của cô đỡ thôn bản thì vẫn chỉ được hưởng phụ cấp bằng 0,5 mức lương cơ sở mỗi tháng, thành ra nhân viên y tế thôn bản cũng không mặn mà với công việc cô đỡ thôn bản.

Bên cạnh đó, mối liên hệ và tương quan giữa các trạm y tế và cô đỡ thôn bản vẫn tồn tại nhiều rào cản. Bởi lẽ, cô đỡ thôn bản là đội ngũ mang tính đặc thù của riêng vùng đồng bào dân tộc thiểu số, không phải địa phương nào cũng có nên quy chế và cách thức điều hành chưa rõ ràng, mạch lạc. Thực tế 15 năm duy trì và phát huy vai trò của cô đỡ thôn bản tại Yên Bái chứng minh rằng những nơi cô đỡ thôn bản hoạt động hiệu quả thì trạm y tế ở địa phương đó cũng hoạt động hiệu quả.

Trao đổi với về các giải pháp, Bác sĩ Nguyễn Thị Kim Anh, Trưởng khoa Chăm sóc sức khỏe sinh sản và dinh dưỡng – Trung tâm Phòng chống bệnh tật tỉnh Yên Bái, chia sẻ đội ngũ cô đỡ thôn bản chủ yếu thuộc dân tộc Mông và dân tộc Thái. Trong đó, nhiều cô đỡ đã gắn bó với công việc này từ khá lâu, nhiều người đã có trên 10 năm kinh nghiệm. Vấn đề mấu chốt để duy trì, củng cố và phát triển đội ngũ cô đỡ thôn bản là tạo dựng quy chế hoạt động bài bản và ổn định giúp họ yên tâm cống hiến.

Trưởng khoa Chăm sóc sức khỏe sinh sản và dinh dưỡng cho biết thêm, hiện tại số lượng cô đỡ thôn bản thiếu trầm trọng, chỉ đạt chưa đến 10% so với nhu cầu thực tế. Yên Bái đặt ra mục tiêu chiến lược là bảo đảm mỗi thôn bản ở 2 huyện Trạm Tấu và Mù Cang Chải đều có ít nhất 1 cô đỡ. Trong thời gian tới, tỉnh dự định tổ chức thêm từ 1 đến 2 lớp đào tạo cô đỡ thôn bản để giải tỏa “cơn khát” cô đỡ tại các địa phương có đông đồng bào dân tộc thiểu số.

Để gia tăng cả về chất và lượng đối với đội ngũ cô đỡ thôn bản, Bác sĩ Kim Anh mong muốn Bộ Y tế thường xuyên cập nhật kiến thức về việc chăm sóc sức khỏe bà mẹ và trẻ em. Bên cạnh đó, yếu tố vô cùng quan trọng nữa là chế độ đãi ngộ cho các cô đỡ, trong trường hợp nhân viên y tế thôn bản kiêm nhiệm vai trò cô đỡ thì vẫn để họ hưởng cả 2 chế độ phụ cấp. Trong khi đó, các trạm y tế, trung tâm y tế ở các huyện vùng cao cần chủ động tìm nhân sự để giới thiệu đào tạo và thiết kế những chương trình cụ thể để giữ chân và phát huy vai trò cầu nối để đội ngũ cô đỡ thôn bản hoạt động hiệu lực, hiệu quả.