Theo Bộ LĐ-TB&XH, nguyên nhân là mô hình tăng trưởng của Việt Nam theo chiều rộng, phụ thuộc quy mô vốn lẫn công nghệ. Trong khi đó, đóng góp của khoa học công nghệ vào tăng trưởng còn thấp.
Việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế, cơ cấu lao động cải thiện chậm. Lao động làm việc khu vực nông nghiệp lẫn phi chính thức lớn, là nơi có năng suất và tạo ra giá trị gia tăng thấp. Khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản đang thu hút gần 31% thanh niên làm việc, công nghiệp xây dựng khoảng 42%. Lao động phi chính thức chiếm 69% tổng lực lượng lao động trong độ tuổi.
Già hóa dân số cũng ảnh hưởng lớn năng suất lao động trong tương lai, khi lực lượng lao động thanh niên trong độ tuổi giảm bình quân 170 ngàn người/năm. Tỷ lệ thanh niên trong cơ cấu dân số cũng đang giảm dần từ 23% năm 2020 xuống còn 21% năm 2022.
Tỷ lệ thanh niên đã qua đào tạo có bằng cấp, chứng chỉ nhích chậm từng năm, mới đạt trên 29% vào cuối năm 2021. Việt Nam vẫn thiếu hụt lao động có tay nghề lẫn kỹ thuật bậc cao. Giáo dục nghề nghiệp chưa đáp ứng được nhu cầu ngày càng lớn của thị trường.
"Thực trạng trên cho thấy dấu hiệu đáng lo ngại về thế hệ lao động tương lai", Ủy ban Văn hóa, Giáo dục đánh giá, cho rằng đây là thách thức lớn trong bối cảnh hội nhập kinh tế toàn cầu.
Vấn đề năng suất lao động nhiều lần được các cơ quan quản lý, Bộ, ngành đưa ra bàn thảo sau khi nghiên cứu của Tổ chức Lao động quốc tế (ILO) công bố cho thấy chỉ số này của Việt Nam năm 2013 thuộc nhóm thấp nhất châu Á - Thái Bình Dương.
Tới năm 2018, năng suất lao động của Việt Nam cao hơn Campuchia nhưng chỉ bằng 7,3% của Singapore, 19% của Malaysia, 37% của Thái Lan, 44,8% của Indonesia và bằng 55,9% của Philippines.
Năng suất lao động phản ánh năng lực tạo ra của cải, hiệu suất lao động cụ thể trong quá trình sản xuất, tính bằng số sản phẩm hay lượng giá trị tạo ra trong một đơn vị thời gian hay lượng thời gian để sản xuất ra một đơn vị sản phẩm.
