Khu vực tư nhân mất tiếng nói
Một nhận định của Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Hệ thống nông nghiệp, Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam (CASRAD) cho thấy, hiện xuất khẩu (XK) gạo Việt Nam đang chịu nhiều biến động, đặc biệt 2 năm nay giảm cả về số lượng, giá trị trong bối cảnh thị trường không ổn định; cạnh tranh ngày càng gay gắt, lợi thế cạnh tranh về giá thấp dần mất đi, người nông dân ít được hưởng lợi trong chuỗi giá trị và không còn muốn sản xuất lúa.
Trong khi đó, theo TS Đào Thế Anh, Giám đốc CASRAD, mức độ tham gia của gạo Việt Nam vào chuỗi giá trị toàn cầu quá yếu, lại tập trung ở phân khúc trung bình và thấp khiến sản xuất gạo chưa theo kịp nhu cầu ngày càng đa dạng về chất lượng nhập khẩu, bởi thế mà giá gạo Việt luôn thấp so với các nước XK chủ chốt.
Theo Giám đốc CASRAD, hiện Việt Nam có 200 doanh nghiệp (DN) có quy mô trung bình và lớn tham gia vào hệ thống thương mại XK gạo, nhưng số DN này lại ít sử dụng thương hiệu riêng bởi quá phụ thuộc vào các hợp đồng do 2 “ông lớn” Vinafood 1 và Vinafood 2 đấu thầu. TS Anh cho rằng, chính sách tập trung đầu mối XK đang áp dụng như hiện nay đã làm giảm tính năng động và cạnh tranh bằng chất lượng của các DN tư nhân.
Để thực hiện chiến lược chất lượng gạo, các DN chẳng còn cách nào khác là phải năng động tự tìm thị trường và đầu tư thích đáng vào marketing. TS Anh đánh giá các DN tư nhân hiện làm khá tốt vấn đề này và cần được đối xử bình đẳng với 2 “ông” DN nhà nước, giảm việc tập trung vào Vinafood 1 và Vinafood 2 chiếm lĩnh tới 60-70% thị phần XK như hiện nay.
“Sự độc quyền này lại không gắn với quản lý chất lượng và vùng nguyên liệu, chỉ phù hợp với chiến lược quản lý gạo khối lượng lớn, ít quan tâm chất lượng như các hợp đồng chính phủ. Các “nhạc trưởng” trong chuỗi giá trị lúa gạo phải là các DN hay Hợp tác xã (HTX) có chiến lược phát triển chất lượng rõ ràng và sẵn sàng đầu tư dài hạn chứ không nên là các DN chỉ chăm chăm cung ứng gạo cho hợp đồng chính phủ hay hợp đồng gạo chất lượng thấp”, ông Anh nói.
Cải tổ năng lực VFA
Để xây dựng thành công thương hiệu quốc gia cho gạo, nhiều chuyên gia thậm chí còn đề nghị cần cho phép thành lập Hiệp hội sản xuất lúa gạo Việt Nam hay tiến hành cải cách Hiệp hội Lương thực Việt Nam (VFA) thành một tổ chức thực sự có năng lực đại diện cho ngành sản xuất - kinh doanh lúa gạo.
ThS Bùi Kim Đồng, chuyên gia lúa gạo thuộc CASRAD cũng cho rằng Hiệp hội có thể bao gồm cả nông dân, HTX và DN nhằm đổi mới tổ chức lại sản xuất, liên kết giữa nông dân, người chế biến và DN XK trong vùng nguyên liệu gắn với kiểm soát chất lượng, điều tiết chia sẻ lợi ích hài hòa và cùng xây dựng thương hiệu chung.
“Trong TPP, các nước khác đều có thể chế tổ chức người sản xuất lúa gạo rất mạnh, vì thế nếu ta không có tổ chức đại diện sẽ không thể nói đến năng lực cạnh tranh. Theo kinh nghiệm từ một số nước XK, Hiệp hội ngành hàng sẽ tham gia cùng Chính phủ xây dựng thương hiệu gạo, nghiên cứu thị trường hỗ trợ thành viên, đặt hàng nghiên cứu cho các Viện về giống, kỹ thuật, quản lý XK theo tiêu chuẩn và bảo vệ quyền lợi của thành viên sản xuất, kinh doanh lúa gạo.” - chuyên gia Đồng nhấn mạnh.
Ngoài việc “hiến kế” để đổi mới thể chế quản lý và chính sách sản xuất lúa gạo theo hướng chất lượng, theo CASRAD, để xây dựng thương hiệu quốc gia cho gạo cũng cần phải nghiên cứu lai tạo, chọn lọc và cải tiến giống lúa. Bởi không thể quản lý được thương hiệu với việc có quá nhiều giống.
Thống kê của Trung tâm này cho thấy việc xây dựng thương hiệu quốc gia cho sản phẩm này là không đơn giản. Chỉ tính riêng Đồng bằng sông Cửu Long, đây là khu vực sản xuất lúa gạo lớn nhất nước nhưng đã có trên 100 giống đang lưu hành rộng rãi, hàng năm từ 15-20 giống mới được xác nhận để đưa vào sản xuất. Trong khi nhìn vào kinh nghiệm của nhiều “đối thủ”, họ có cách xây dựng hoàn toàn khác: Thương hiệu gạo Thái Lan chỉ áp dụng cho 2 giống lúa KDML 105 và RD 15, hay thương hiệu gạo Ấn Độ là nhóm Basmati.