Thuốc lá tạo ra gánh nặng kinh tế và bệnh tật cho toàn xã hội
Thạc sỹ Phan Thị Hải, Phó Giám đốc phụ trách Quỹ phòng, chống tác hại của thuốc lá cho biết: việc sử dụng thuốc lá là một trong nguyên nhân hàng đầu gây bệnh tật, tử vong sớm. Thuốc lá chứa 7.000 hóa chất trong đó có 69 chất gây ung thư và là nguyên nhân gây nên 25 loại bệnh như ung thư, tim mạch, các bệnh về hô hấp và sinh sản.
Tại Việt Nam, sử dụng thuốc lá gây ra 85.500 ca tử vong mỗi năm. Hút thuốc lá thụ động gây ra 18.800 ca tử vong. Tổng cộng là 104.300 ca tử vong/năm vì các bệnh có liên quan đến thuốc lá. Sử dụng thuốc lá tạo nên gánh nặng bệnh tật, làm suy giảm chất lượng nguồn lao động cụ thể, có hơn 15 triệu người Việt Nam hút thuốc và hàng chục triệu người hút thuốc thụ động có nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến thuốc lá và tử vong sớm. Vấn đề này sẽ trở nên rõ rệt hơn trong 10-20 năm tới khi nhóm người hút thuốc lớn hiện nay bắt đầu trải nghiệm những tác động sức khỏe của việc sử dụng thuốc lá.
Việc sử dụng thuốc lá cũng đang gây thiệt hại lớn về kinh tế. Hội Kinh tế Y tế Việt Nam ước tính, tổng chi phí y tế và tổn thất do tử vong sớm liên quan đến thuốc lá là 108.000 tỷ đồng mỗi năm, tương đương 1,14% GDP năm 2022. Con số này lớn gấp 5 lần doanh thu từ thuế thuốc lá.
Tăng thuế là biện pháp hữu hiệu giảm tiêu thụ thuốc lá
Theo Tiến sĩ Nguyễn Anh Dương, Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh tế Trung ương, Việt Nam đã có những bước tiến trong việc điều chỉnh và hoàn thiện khung chính sách phòng chống tác hại của thuốc lá. Đặc biệt, chính sách thuế đối với thuốc lá ngày càng nhận được sự quan tâm hơn. Tuy nhiên, vẫn còn thiếu sự liên kết rõ ràng giữa chính sách thuế thuốc lá và các mục tiêu phát triển bền vững (SDG) mà Việt Nam đang thực hiện.
Hiện tại, Dự án Luật Thuế Tiêu thụ Đặc biệt (TTĐB) đã được Quốc hội đưa vào Chương trình xây dựng Luật năm 2024. Theo kế hoạch, dự án sẽ được thảo luận tại Kỳ họp thứ 8 (tháng 10-11/2024) và dự kiến thông qua vào Kỳ họp thứ 9 (tháng 5/2025). Hai phương án thuế được đề xuất đều dựa trên cơ chế thuế hỗn hợp, kết hợp giữa thuế tỷ lệ phần trăm và thuế tuyệt đối.
Ông Dương nhấn mạnh rằng thuế TTĐB là một công cụ quan trọng không chỉ trong việc điều tiết tiêu dùng mà còn giúp cải thiện sức khỏe cộng đồng, giảm chi phí y tế cho các hộ gia đình và bổ sung nguồn lực để thực hiện các chương trình phát triển bền vững. Nguồn thu từ thuế TTĐB có thể tài trợ cho các hoạt động truyền thông, giáo dục, nâng cao nhận thức về tác hại của thuốc lá và góp phần giảm bất bình đẳng thu nhập cũng như tỷ lệ hộ nghèo.
“Tăng thuế TTĐB là một chiến lược hiệu quả, đặc biệt trong việc giảm tiêu thụ thuốc lá ở các nhóm dễ bị tổn thương như trẻ em và người thu nhập thấp” – ông Dương nhận định.
Cũng theo ông, kinh nghiệm từ các quốc gia như Hàn Quốc và Philippines cho thấy, nguồn thu từ thuế TTĐB không chỉ giúp giảm tỷ lệ hút thuốc mà còn hỗ trợ mạnh mẽ các chương trình phát triển bền vững. Do đó, ông khuyến nghị Việt Nam cần đẩy mạnh truyền thông, tăng cường tham vấn các chuyên gia trong và ngoài nước, đồng thời nâng cao năng lực dự báo nguồn thu để xây dựng các kế hoạch phù hợp.
Về vấn đề này, bà Phan Thị Hải - Phó Giám đốc Quỹ phòng, chống tác hại của thuốc lá cũng cho rằng, dù Việt Nam đã tăng thuế TTĐB trong những năm qua, nhưng tỷ lệ thuế hiện tại vẫn thấp hơn nhiều so với mức trung bình của các quốc gia có thu nhập trung bình (36,7-38,8% so với 59%) và rất xa so với khuyến nghị của WHO là 70-75% giá bán lẻ.
Bà Hải cho biết, giá một bao thuốc lá phổ biến tại Việt Nam chỉ khoảng 0,9 USD – thuộc nhóm thấp nhất khu vực Tây Thái Bình Dương. Giá thấp khiến thuốc lá dễ tiếp cận, đặc biệt với thanh thiếu niên và người thu nhập thấp. Theo bà, chính sách tăng thuế hiện hành chưa đủ mạnh và khoảng cách giữa các lần tăng thuế quá dài, dẫn đến không đạt được mục tiêu giảm tiêu thụ bền vững.
Do đó, bà Hải đề xuất áp dụng cơ chế thuế hỗn hợp, trong đó cần bổ sung thuế tuyệt đối với mức tối thiểu 5.000 đồng/bao vào năm 2026 và tăng dần lên 15.000 đồng/bao vào năm 2030. “Tăng thuế thuốc lá sẽ giúp giảm tiêu thụ, đặc biệt ở thanh thiếu niên và người thu nhập thấp; cải thiện sức khỏe cộng đồng; giảm gánh nặng chi phí y tế; tăng nguồn thu ngân sách cho các chương trình phát triển bền vững; và hạn chế tác động môi trường thông qua việc bảo vệ tài nguyên rừng, giảm thải các chất độc hại từ sản xuất thuốc lá” – bà Hải nói.
Đồng tình với quan điểm trên, bà Nguyễn Ngọc Anh - Trung tâm Nghiên cứu Chính sách và Phát triển, khẳng định rằng tăng thuế TTĐB là một giải pháp cần thiết để giảm tiêu thụ thuốc lá và cải thiện sức khỏe cộng đồng. Tuy nhiên, bà cũng chỉ ra thách thức lớn là nguy cơ gia tăng tiêu thụ thuốc lá lậu. Dữ liệu cho thấy, từ năm 2012 đến 2017, tỷ lệ tiêu thụ thuốc lá lậu tại Việt Nam đã giảm từ 20,2% xuống còn 13,7%, chủ yếu tập trung ở các tỉnh phía Nam gần biên giới Campuchia. Điều này chứng minh rằng nếu kiểm soát tốt, nguy cơ từ thuốc lá lậu hoàn toàn có thể giảm thiểu.
Theo bà Anh, thuế TTĐB không chỉ là một công cụ tài chính mà còn mang ý nghĩa xã hội. Tăng thuế sẽ làm giảm sức hút của thuốc lá, đặc biệt đối với thanh thiếu niên và người thu nhập thấp. Nguồn thu từ thuế thuốc lá có thể hỗ trợ các chương trình giảm nghèo, giảm bất bình đẳng thu nhập và đầu tư vào các lĩnh vực phát triển bền vững.
Bà cũng nhấn mạnh rằng, để chính sách thuế phát huy hiệu quả, Việt Nam cần áp dụng cơ chế thuế hỗn hợp, đẩy mạnh truyền thông và tăng cường kiểm soát thuốc lá lậu tại các khu vực biên giới. Việc nâng cao năng lực đánh giá và dự báo nguồn thu từ thuế TTĐB sẽ giúp xây dựng các chương trình phát triển kinh tế bền vững một cách hiệu quả hơn.