Thực tế đã và đang cho thấy tại các địa phương trên cả nước nói chung và các địa phương đang có mức sinh thấp nói riêng, cần xây dựng chính sách dân số theo hướng khuyến sinh chủ động và linh hoạt nhằm thoát khỏi “bẫy sinh thấp” kéo dài.
Câu chuyện về “mức sinh thấp nhất cả nước” của TP HCM
Ngày 13/5/2025, tại TP HCM, Hội LHPN Việt Nam tổ chức tọa đàm khoa học “Thực trạng chính sách dân số liên quan đến phụ nữ và gợi ý giải pháp”. Tại tọa đàm, bà Đào Thị Vi Phương, Phó Trưởng Ban Chính sách - Luật pháp, Hội LHPN Việt Nam cho biết, Việt Nam đang đối mặt nhiều thách thức về dân số. Mức sinh đang giảm đáng báo động, từ 2,11 con (năm 2021) xuống còn 1,96 con (năm 2023), thấp hơn mức sinh thay thế 2,1 con. Đáng chú ý, TP HCM là địa phương có mức sinh thấp nhất cả nước, chỉ đạt 1,39 con năm 2024. Bà Đào Thị Vi Phương nhấn mạnh, TP HCM có vị thế đô thị đặc biệt, là trung tâm kinh tế, văn hóa, xã hội của cả nước đã và đang phải đối mặt với nhiều thách thức về dân số, trong đó có mức sinh thấp nhất cả nước; sự đa dạng dân cư, tỷ lệ lao động di cư cao và xu hướng thay đổi cấu trúc gia đình.
Bà Trần Thị Ngọc Yến, Trưởng Phòng Dân số - Kế hoạch hóa gia đình, Chi cục Dân số - Kế hoạch hóa gia đình TP HCM thông tin, trong 10 năm qua, mức sinh tại TP HCM luôn duy trì dưới mức sinh thay thế (2,1 con/phụ nữ). Song giai đoạn hiện nay, mức sinh tại TP HCM giảm xuống dưới mức là 1,2 con/phụ nữ. Nguyên nhân chính là đô thị hóa nhanh, áp lực công việc, nhà ở, giáo dục và chi phí nuôi con cao, xu hướng kết hôn muộn (nam 32 tuổi, nữ 29 tuổi trung bình năm 2023), sinh con muộn và phổ biến chỉ sinh một con. Bên cạnh đó, trình độ học vấn, thay đổi quan điểm giới trẻ và tỷ lệ vô sinh nguyên phát, thứ phát gia tăng cũng góp phần làm giảm mức sinh.
Do đó, thành phố đã triển khai nhiều giải pháp như: các chiến dịch truyền thông "Mỗi cặp vợ chồng sinh đủ hai con" được đẩy mạnh; phối hợp với Hội Phụ nữ tổ chức hội thi tôn vinh gia đình hai con; tăng cường các hoạt động truyền thông, hội nghị, lễ phát động… Đặc biệt, năm 2024, Nghị quyết 40 của HĐND TP HCM được ban hành với chính sách hỗ trợ 3 triệu đồng cho phụ nữ sinh đủ hai con trước 35 tuổi; 2 triệu đồng cho phụ nữ nghèo, cận nghèo, đối tượng xã hội hoặc ở xã đảo thực hiện sàng lọc trước/sơ sinh; khen thưởng cá nhân, tập thể xuất sắc trong công tác dân số… ghi nhận có sự phản ánh tích cực từ người dân, những cặp vợ chồng trẻ và cộng đồng xã hội.
Cần chính sách khuyến sinh chủ động, linh hoạt để thoát khỏi “bẫy sinh thấp”
Thực tế hiện nay cho thấy, câu chuyện về “mức sinh thấp nhất cả nước” của TP HCM không còn là cá biệt. Mức sinh toàn quốc đã giảm từ 2,11 con/phụ nữ năm 2021 xuống 2,01 năm 2022, 1,96 năm 2023 và 1,91 năm 2024 - mức thấp nhất trong lịch sử và có thể tiếp tục giảm trong những năm tới. Theo dự báo, đến năm 2039, Việt Nam kết thúc giai đoạn dân số vàng. Đến năm 2042, dân số trong độ tuổi lao động đạt đỉnh và từ sau năm 2054 dân số có thể tăng trưởng âm. Tình trạng này sẽ dẫn đến thiếu hụt lao động, suy giảm quy mô dân số và gia tăng tốc độ già hóa, từ đó ảnh hưởng đến phát triển kinh tế - xã hội.
| |
Ảnh: Thanh Vũ/TTXVN |
Do đó, Chính phủ nhận định quy định hiện hành về giới hạn số con không còn phù hợp với thực tiễn khi mức sinh tại Việt Nam đang giảm. Ngày 3/6/2025, Ủy ban Thường vụ Quốc hội thông qua Pháp lệnh Dân số sửa đổi, trong đó bãi bỏ quy định mỗi cặp vợ chồng chỉ được sinh một hoặc hai con. Theo quy định mới, các cặp vợ chồng được quyền quyết định thời điểm sinh con, số lượng con và khoảng cách giữa các lần sinh, căn cứ vào độ tuổi, tình trạng sức khỏe, điều kiện học tập, lao động, công tác, thu nhập và khả năng nuôi dạy con của từng cá nhân, cặp vợ chồng, trên cơ sở bình đẳng. Pháp lệnh có hiệu lực từ ngày được thông qua.
Như đã nói ở trên, nguyên nhân mức sinh thấp của TP HCM cũng như nhiều tỉnh, thành trên cả nước, đó là tình trạng đô thị hóa nhanh, áp lực công việc, nhà ở, giáo dục và chi phí nuôi con cao, xu hướng kết hôn muộn (nam 32 tuổi, nữ 29 tuổi trung bình năm 2023), sinh con muộn và phổ biến chỉ sinh một con. Bên cạnh đó, trình độ học vấn, thay đổi quan điểm giới trẻ và tỷ lệ vô sinh nguyên phát, thứ phát gia tăng cũng góp phần làm giảm mức sinh…
Tại tọa đàm khoa học “Thực trạng chính sách dân số liên quan đến phụ nữ và gợi ý giải pháp”, trong rất nhiều vấn đề cần lưu tâm đến câu chuyện tăng tỷ suất sinh tại TP HCM, bà Trần Kim Thanh, Phó trưởng Phòng Xây dựng chính quyền và Công tác thanh niên, Sở Nội vụ TP HCM đặc biệt quan tâm đến nhóm đối tượng cán bộ công chức. Theo bà Kim Thanh, đây là nhóm nguy cơ bởi những cán bộ, công chức trẻ hiện nay rất lười lập gia đình và lười sinh con. Theo bà, áp lực công việc hiện nay khiến người cán bộ, công chức không còn nhiều thời gian dành cho bản thân, gia đình. Đề cập đến việc Bộ luật Lao động có chế độ làm việc linh hoạt, tuy nhiên, bà Kim Thanh khẳng định, chế độ này chưa được áp dụng đối với nhóm công chức, viên chức. Bà đề nghị cần có chính sách linh hoạt dành cho cả phụ nữ và nam giới trong bối cảnh hiện nay.
Từ trải nghiệm của bản thân, anh Lê Thanh Bình, Phó ban Mặt trận - An ninh quốc phòng, địa bàn dân cư Thành Đoàn TP.HCM đồng tình với đánh giá của bà Kim Thanh về việc cán bộ, công chức trẻ hiện nay kết hôn trễ và rất ngại sinh. Theo anh Bình, vừa qua, Bộ Chính trị đã ban hành Nghị quyết 57 về đột phá phát triển khoa học công nghệ và chuyển đổi số quốc gia. Song song đó, việc sáp nhập tỉnh thành đang được khẩn trương thực hiện và sắp tới, cả nước sẽ tiến tới đánh giá cán bộ, công chức theo KPI, tiệm cận với phương thức đánh giá của khối doanh nghiệp và tư nhân đã làm trong thời gian qua. Trong bối cảnh đó, anh đề cập đến việc cần thiết phải thay đổi tư duy về hình thức làm việc tại nhà, làm việc từ xa. “Việc sáp nhập tỉnh thành dự báo khả năng cán bộ, công chức phải đi làm xa rất cao. Việc di chuyển vất vả và mất nhiều thời gian khiến cán bộ, công chức không còn nhiều thời gian cho câu chuyện cá nhân, con cái, gia đình trong khi đây là nhóm đối tượng có mức sinh rất thấp hiện nay. Do đó, tôi đề nghị mạnh dạn tận dụng bối cảnh chuyển đổi số hiện nay để làm việc từ xa, làm việc trực tuyến. Việc làm việc tại nhà có KPI sẽ giúp cho mỗi cán bộ, công chức, đặc biệt là lực lượng trẻ - những người có khả năng thích ứng rất nhanh trước những thay đổi của khoa học công nghệ - vừa có thể đảm bảo công việc cơ quan, vừa có thể dành nhiều thời gian cho gia đình cũng như đời sống cá nhân sẽ là một giải pháp có tác động trong câu chuyện liên quan đến dân số và xây dựng gia đình hạnh phúc”, anh Bình đề xuất.
Theo ông Nguyễn Minh Nhựt, Phó Trưởng ban Văn hóa - Xã hội, HĐND TP HCM mong muốn, Nhà nước cần chính sách khuyến sinh chủ động, linh hoạt để thoát khỏi “bẫy sinh thấp” kéo dài, khó phục hồi. Các chính sách khuyến sinh cần bao trùm và dài hạn như trợ cấp theo chu kỳ nuôi con (0-6 tuổi), miễn giảm học phí, hỗ trợ mầm non và trông trẻ tại nhà, hỗ trợ tài chính theo thu nhập để bảo đảm công bằng vùng miền. Bên cạnh đó, để bảo đảm công bằng trong tiếp cận dịch vụ dân số và sức khỏe sinh sản, thành phố cần phân bổ ngân sách theo nhu cầu, ưu tiên nhóm yếu thế như công nhân nữ và người nhập cư, đồng thời phát triển các dịch vụ linh hoạt như phòng khám lưu động.
Bà Đào Thị Vi Phương, Phó Trưởng Ban Chính sách - Luật pháp, Hội LHPN Việt Nam cũng chỉ ra rằng, Nhà nước đã đặt ra vấn đề đảm bảo an sinh cho lực lượng cán bộ công chức khi phải chuyển địa bàn làm việc xa bằng việc cố gắng xây dựng các khu lưu trú công vụ. Tuy nhiên, việc phụ nữ hiện nay đang đảm trách quá nhiều công việc không lương và đặt trong bối cảnh phụ nữ đã có con và có con nhỏ, với khoảng cách di chuyển, làm việc xa như vậy, sự ưu tiên công việc sẽ dành cho nam giới. Và nếu lựa chọn giữ lấy công việc, phụ nữ sẽ không sinh thêm con. Điều đó sẽ tác động rất nhiều đến các vấn đề dân số trong nhóm đối tượng cán bộ, công chức. Do đó, theo bà, giải pháp làm việc từ xa cần được quan tâm.
Nghiên cứu ban hành chính sách hỗ trợ phụ nữ sinh đủ hai con trước 35 tuổi
Tháng 3/2025, Ủy ban Kiểm tra Trung ương ban hành Hướng dẫn số 15, sửa đổi một số điều của Hướng dẫn năm 2022 về kỷ luật tổ chức đảng, đảng viên vi phạm. Theo đó, đảng viên sinh con thứ ba trở lên sẽ không bị áp dụng hình thức kỷ luật, theo quy định mới được Ủy ban Kiểm tra Trung ương sửa đổi và có hiệu lực từ ngày 20/3. Tháng 5/2025, Bộ Chính trị ban hành Kết luận về việc tiếp tục đẩy mạnh thực hiện Nghị quyết số 21 của Ban Chấp hành Trung ương về công tác dân số trong tình hình mới.
Bộ Chính trị yêu cầu các cơ quan nghiên cứu ban hành chính sách hỗ trợ phụ nữ sinh đủ hai con trước 35 tuổi nhằm duy trì mức sinh thay thế. Ngoài hỗ trợ tài chính, các cơ quan liên quan cần xây dựng chính sách trợ cấp phù hợp, tạo điều kiện về việc làm cho người lao động đang nuôi con nhỏ, nhất là phụ nữ trong độ tuổi sinh đẻ. “Nghiên cứu ban hành cơ chế, chính sách khuyến khích các cặp vợ chồng và cá nhân sinh đủ hai con, đặc biệt ưu tiên các vùng có mức sinh thấp và đồng bào dân tộc thiểu số”, kết luận nêu.