Rừng đặc dụng có vai trò quan trọng trong việc bảo tồn thiên nhiên và tính đa dạng sinh học của hệ sinh thái rừng, kết hợp phòng hộ và bảo vệ môi trường.
Tuy nhiên, xuất phát từ nhiều nguyên nhân, trong đó có việc quy định về tổ chức quản lý rừng đặc dụng giữa trung ương và địa phương chưa rõ ràng, hệ thống cơ quan quản lý rừng đặc dụng chưa thống nhất, thậm chí còn có sự lẫn lộn về chức năng và vị trí pháp lý, khiến nhiều khu rừng đặc dụng đã và đang bị xâm phạm nghiêm trọng.
Theo Điều 3 Nghị định 119/2006/NĐ-CP ngày 16/10/2006 về tổ chức và hoạt động của Kiểm lâm thì: “Đối với vườn quốc gia có diện tích từ 7.000 ha trở lên, khu bảo tồn thiên nhiên, khu rừng đặc biệt khác có diện tích từ 15.000ha trở lên, khu rừng phòng hộ đầu nguồn có diện tích từ 20.000 ha trở lên có nguy cơ bị xâm hại cao, có thể thành lập Hạt Kiểm lâm (HKL) rừng đặc dụng, HKL rừng phòng hộ theo quy định của pháp luật”.
Nghị định này không quy định rõ HKL rừng đặc dụng và HKL rừng phòng hộ (do địa phương quản lý) trực thuộc Chi cục Kiểm lâm hay trực thuộc Ban Quản lý (BQL) rừng đặc dụng và BQL rừng phòng hộ. Thực tế hiện nay có những nơi HKL rừng đặc dụng trực thuộc Chi cục Kiểm lâm nhưng cũng có nơi HKL rừng đặc dụng lại trực thuộc Vườn quốc gia (BQL rừng đặc dụng).
Theo Điều 32 Dự thảo Nghị định về Tổ chức và quản lý hệ thống rừng đặc dụng thì: Đối với vườn quốc gia có diện tích từ 7.000 hecta trở lên; khu dự trữ thiên nhiên; khu bảo tồn loài, sinh cảnh có diện tích từ 15.000 hecta trở lên thì thành lập HKL rừng đặc dụng. Theo Điều 31 của Dự thảo Nghị định này thì: “Đối với khu rừng đặc dụng có HKL thì Giám đốc BQL đồng thời là Hạt trưởng HKL”.
Cũng theo Điều 30 của Nghị định này thì BQL rừng đặc dụng có chức năng, nhiệm vụ của chủ rừng. Mặt khác, theo Điều 50 Luật Bảo vệ và phát triển rừng thì các khu rừng đặc dụng là vườn quốc gia, khu bảo tồn thiên nhiên phải có BQL, “BQL khu rừng đặc dụng là tổ chức sự nghiệp do cơ quan nhà nước có thẩm quyền thành lập”.
Như vậy, có thể thấy việc quy định HKL rừng đặc dụng trực thuộc BQL rừng đặc dụng đã bộc lộ mâu thuẫn và bất hợp lý đó là:
Thứ nhất, về vị trí pháp lý: Hiện tất cả các đơn vị sự nghiệp công lập lẫn tư thục đều do các cơ quan quản lý hành chính nhà nước quyết định thành lập hoặc cho phép thành lập, trực thuộc về mặt tổ chức (đối với đơn vị sự nghiệp công lập) hoặc chịu sự quản lý nhà nước (đối với đơn vị sự nghiệp tư thục) của các cơ quan quản lý nhà nước trên lĩnh vực đó.
Trong khi đó, HKL là cơ quan quản lý hành chính nhà nước (có quyền lực nhà nước) trong lĩnh vực quản lý và bảo vệ rừng, có thẩm quyền xử phạt vi phạm hành chính. Do đó, việc một cơ quan hành chính nhà nước lại trực thuộc một đơn vị sự nghiệp sẽ là điều bất ổn trong mối quan hệ quyền lực nhà nước.
Thứ hai, thực tế cho thấy: Hiện nay ở những tỉnh có vườn quốc gia (do tỉnh quản lý) có HKL rừng đặc dụng trực thuộc BQL vườn quốc gia đã bộc lộ nhiều hạn chế trong hoạt động. Tuy cùng “sắc áo” nhưng không phải là “con trong một nhà” nên có những nơi mối quan hệ giữa HKL rừng đặc dụng với HKL cấp huyện luôn trong tình trạng “như sừng với đuôi”. Trong khi, Chi cục Kiểm lâm thì thờ ơ, còn HKL rừng đặc dụng lại hửng hờ.
Thứ ba, theo Luật Bảo vệ và phát triển rừng thì các chủ rừng (trong đó có BQL rừng đặc dụng) có trách nhiệm bảo vệ rừng của mình; xây dựng và thực hiện các phương án, biện pháp bảo vệ hệ sinh thái rừng; phòng, chống chặt phá rừng; phòng, chống săn, bắt, bẫy động vật rừng trái phép; phòng cháy, chữa cháy rừng…
Chủ rừng không thực hiện, thực hiện không đúng, không đầy đủ trách nhiệm mà để mất rừng được nhà nước giao, cho thuê thì phải chịu trách nhiệm theo quy định của pháp luật. Theo Nghị định số 99/2009/NĐ-CP ngày 02/11/2009 về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực quản lý rừng, bảo vệ rừng và quản lý lâm sản thì có rất nhiều loại hành vi vi phạm của chủ rừng bị xử phạt vi phạm hành chính.
Mặt khác, theo nguyên tắc phân định thẩm quyền xử phạt theo lãnh thổ thì các vi phạm trong địa phận rừng đặc dụng sẽ thuộc thẩm quyền xử phạt của Hạt Kiểm lâm rừng đặc dụng.
Như vậy, với quy định như dự thảo của Nghị định trên khi chủ rừng là BQL rừng đặc dụng vi phạm thì Hạt trưởng HKL có “tự xử” mình hay không (vì theo dự thảo quy định Giám đốc BQL đồng thời là Hạt trưởng HKL) ?
Từ những lý do trên, thiết nghĩ cần quy định theo hướng HKL rừng phòng hộ trực thuộc Chi cục Kiểm lâm để bảo đảm sự quản lý thống nhất cả về tổ chức lẫn chuyên môn. Mặt khác, sự độc lập giữa chủ rừng và cơ quan quản lý nhà nước sẽ tạo ra mối quan hệ chế ước lẫn nhau bảo đảm nâng cao hiệu quả công tác quản lý và bảo vệ rừng.
Phạm Thái Quý