Nhà phát minh người Việt đầu tiên vào Từ điển bách khoa Larousse
Quasar Khánh, tên khai sinh là Nguyễn Mạnh Khánh, sinh năm 1934 tại Hà Nội. Năm 1949, lúc 15 tuổi, Quasar theo mẹ sang Paris du học, qua sự đỡ đầu của giáo sư Hoàng Xuân Hãn. Cha ông là kỹ sư đã qua đời khi Quasar còn trong bụng mẹ, khi ông đang thi công làm cảng Hải Phòng.
Theo bước chân cha mình, Quasar tốt nghiệp trường hàng đầu đào tạo kỹ sư của Pháp là Trường Cầu đường Quốc gia Paris. Nhưng sau này Quasar đổi hướng từ công trình dân dụng để đi vào thế giới thiết kế và thời trang.
Khi đến Paris, Nguyễn Mạnh Khánh theo đuổi con đường học vấn với tốc độ chóng mặt. Ông được nhận vào Lycée Saint-Louis, một trong ba ngôi trường hàng đầu tại đây. Boulevard Raspail, gần Ngã giao Latinh đầy nghệ thuật, đã trở thành nơi ở của chàng sinh viên lúc này theo đuổi hội họa và nghề minh họa với cuốn tiểu thuyết có tranh Daily Horror, được xuất bản vào năm 1959. Khánh theo học tại Ecole Nationale des Ponts et Chaussées năm 1955, ngôi trường mà ông thích nhất trong năm ngôi trường hàng đầu cho nghề nghiệp mình chọn vì gần với Saint-Germain-des-Prés, nơi giàu truyền thống nghệ thuật và văn học.
Sau khi tốt nghiệp năm 1958, ông được điều đến Manicouagan 5, con đập đa vòm lớn nhất thế giới, để làm việc tại văn phòng danh giá của Coyne et Bellier. Tại đó, ông là một trong những kỹ sư đầu tiên giải quyết vấn đề độc tính của thủy ngân và chì trong quá trình xây dựng đập khi tìm kiếm một giải pháp thay thế cho những vật liệu này và áp suất mà chúng tạo ra. Ông đã cân nhắc sử dụng khí nén làm vật liệu thiết kế.
 |
Gia đình Khánh trong ngôi nhà hơi do ông thiết kế . (Ảnh trong bài: GĐCC) |
Trước đó, vào một ngày đẹp trời năm 1955 tại khu phố Montparnasse, Khánh gặp người phụ nữ sau này trở thành vợ mình, Emmanuelle, một người mẫu 18 tuổi từng làm việc cho Balenciaga và Givenchy. Năm 1957, tiếng chuông đám cưới vang lên và cánh cửa đến với thời trang và thiết kế đã mở ra khi chàng kỹ sư mới tốt nghiệp và nàng mẫu bắt đầu hành trình với tư cách là cặp đôi quyền lực tiên phong, những người không bao giờ ngừng thử nghiệm và sáng tạo. Emmanuelle đã sáng tạo ra Prêt-à-Porter - quần áo may sẵn, đến nay vẫn được đánh giá cao vì đã dân chủ hóa thời trang cao cấp.
Emmanuelle bắt đầu hợp tác với Quasar trong bộ sưu tập váy làm từ những chiếc kẹp kim loại phức tạp lồng vào nhau được sản xuất tại một xưởng do gia đình Paco Rabanne làm chủ, người rất thích ý tưởng của cặp đôi. Ông bắt đầu làm váy từ đó và tiếp tục đến nay.
Sau đó, ông tự mình giải quyết vấn đề thời trang nam, thiết kế bộ đồ ba mảnh bằng vải denim đầu tiên, được may đo cho doanh nhân Maurice Bidermann.
Emmanuelle mô tả chồng mình là “người giàu trí tưởng tượng, sáng tạo, mơ mộng, bị ám ảnh, bị hành hạ bởi cơn lốc ý tưởng khác thường”. Emmanuelle, sau khi bắt đầu hợp tác với tư cách là nhà tạo mẫu cho Missoni, nhà mốt Milan, đã sử dụng một trong những ngôi nhà hơi của ông cho buổi trình diễn thời trang năm 1967 tại Piscina Solari nổi tiếng.
 |
Quasar trên nguyên mẫu Bambooclette do ông thiết kế. |
Quasar Khánh được đánh giá là một trong những nhà thiết kế tiên phong và sáng tạo nhất thế kỷ 20, đã hiện thực hóa những thiết kế đi trước thời đại từ thời trang, đồ nội thất, xe hơi, tàu thuyền, máy bay đến các thành phố. Ông là người đầu tiên sáng tạo ra xe hơi thông minh trong đô thị, một chiếc xe mà ông tin rằng sẽ giải quyết được các vấn đề về tắc nghẽn giao thông ở các thành phố trên khắp thế giới. Có thể nói những năm 1960 và 1970 là những năm hoàng kim đánh dấu tên tuổi của Quasar Khánh. Chính trong giai đoạn này, ông đã lọt vào Từ điển bách khoa Larousse với tư cách là nhà phát minh người Việt Nam đầu tiên.
Danh tiếng trên toàn thế giới của Quasar được củng cố thông qua bộ sưu tập đồ nội thất hơi Aerospace được phát hành vào năm 1968 để tôn vinh sứ mệnh Apollo 11. Hai trong số những tác phẩm này - ghế sofa Chesterfield và ghế bành Chester màu khói trong suốt - gần đây đã được Yves Saint Laurent điều chỉnh lại và trưng bày ở Rodeo Drive, Beverly Hills, minh chứng cho sức hấp dẫn trường cửu của chúng sau 56 năm. Nhiều tác phẩm của Quasar Khánh trong giai đoạn này là một phần của triển lãm thường trực tại Trung tâm Pompidou của Paris.
Tại TP HCM, chúng ta có thể ghé thăm phòng trưng bày Gaya ở khu vực trung tâm thành phố, với các mẫu thiết kế mới nhất là thành quả hợp tác giữa ông với người bạn đời Emmanuelle Khanh cùng một số nhà thiết kế Việt Nam thuộc nhiều lĩnh vực khác.
Vào những năm 1990, Quasar Khánh đã được Chính phủ Việt Nam mời về, tham gia vào công cuộc tái thiết đất nước. Ông dành những năm tháng cuối đời sống tại TP HCM và tiếp tục sáng tạo với các đồ nội thất bằng tre, kim loại, cả xe đạp bằng tre. Ông mất năm 2016 tại TP HCM.
Ý nghĩa thời đại và giá trị truyền cảm hứng
Quasar và Emmanuelle có hai người con: một con trai, Othello và một con gái, Atlantique. Othello Khanh là một nhà làm phim, người thành lập Công ty CREATV, công ty sản xuất phim lâu đời nhất tại Việt Nam. Còn Atlantique Ascoli Khanh từng theo đuổi sự nghiệp ca hát và hiện là nhà thiết kế thời trang.
Cuối năm 2024, cuốn sách Quasar Khánh - Nhà thiết kế huyền thoại viết về cuộc đời và di sản của Quasar Khánh được ra mắt bằng tiếng Việt trên khu phố cổ Hà Nội, đây cũng là dịp kỷ niệm 90 năm ngày sinh của Quasar Khánh.
Biệt danh hay nghệ danh “Quasar”, theo ông, gợi lên tính hiện đại và tính đại đồng: là một người Việt Nam tại Pháp, ông tìm kiếm một bản sắc không bị trói buộc bởi quốc tịch nào. Quasar trong thiên văn học để chỉ loại thiên thể hay chuẩn tinh cực xa và cực sáng ở dải ngân hà trong những hố đen hàng triệu năm ánh sáng, thường dùng để ví phản ánh cái khoảng cách giữa tài năng sáng tạo của ông với cái kỷ nguyên đang sống, dù là ở đâu, từ Paris tới Sài Gòn.
Qua các bài viết và hình ảnh được trích từ kho lưu trữ cá nhân của Othello Khánh và Emmanuelle Khánh, người đọc sẽ hiểu hơn về cuộc đời và sự nghiệp của một nhà thiết kế huyền thoại đã cống hiến hết mình cho nghệ thuật và thiết kế. Cuốn sách cũng phân tích chi tiết về cách Quasar Khánh tiên phong trong việc sử dụng vật liệu nhựa và tre, góp phần vào phong trào thiết kế bền vững và đổi mới, tạo ra những sản phẩm mang tính ứng dụng cao cho xã hội.
 |
Quasar Khánh gặp Emmanuelle năm bà 18 tuổi. |
Ở lĩnh vực thời trang, những nỗ lực của ông trở thành nền tảng quan trọng cho các nhà thiết kế hiện đại, khuyến khích họ bước ra khỏi giới hạn truyền thống: “Thế hệ chúng tôi tưởng tượng rằng mình đang sáng tạo lại thế giới và bậc thầy của tất cả chúng tôi là Quasar Khánh. Quasar Khánh là nhà thiết kế biểu tượng cho văn hóa Pop vào cuối thập niên 1960 và là một trong những nhân vật biểu trưng nhất của thế hệ này”. Đó là nhận định được nhìn lại sau nửa thế kỷ về công trạng của kỹ sư và nhà thiết kế huyền thoại Quasar Khánh qua những lời trân trọng của Jacques Séguéla (ông trùm quảng cáo đa quốc gia Havas của Pháp).
Cùng đó, tinh thần sáng tạo khoa học, kết hợp kỹ thuật, nghệ thuật và lối sống vào trong việc chế tạo của ông đều mang tính khái niệm và cách tân với tầm nhìn xa tới tương lai, cũng như năng lực sáng tạo suốt đời không mệt mỏi. Các tác phẩm đồ nội thất đệm hơi lừng danh của ông hiện nằm trong các bảo tàng lớn trên thế giới, được xem như những tác phẩm nghệ thuật điêu khắc trong suốt, có thể gấp lại, du cư, mềm dẻo và bền bỉ, đã đi trước thời đại nửa thế kỷ. Đơn giản như ngày nay, con cái chúng ta vui chơi, nhún nhảy trong những ngôi nhà hay lâu đài bơm hơi, bể nước bơm hơi, thú vật nhún bơm hơi…
Cuộc đời thiên tài độc đáo của Quasar Khánh được dựng lại trong cuốn sách Quasar Khánh - Nhà thiết kế huyền thoại của Fabrice Peltier theo một cách cũng rất độc đáo. Cuốn sách không đi kể tuần tự cuộc đời của Quasar Khánh, mà bắt đầu bằng một chương về các nhà thiết kế thiên tài thế kỷ 20. Giữa những bậc kỳ tài, Quasar Khánh là một nhà thiết kế xuất chúng, dường như kết hợp được tất cả những tài năng riêng lẻ của cả thế hệ ấy. Sách khám phá từng bộ thiết kế nổi tiếng của Quasar Khánh, cùng những lát cắt con người ông qua góc nhìn của người thân, đồng nghiệp...
Bà Sophie Maysonnave - Giám đốc Viện Pháp tại Việt Nam - đánh giá cuốn sách là một tài liệu đặc biệt thú vị ghi lại hành trình sáng tạo của Quasar Khánh. Sách còn thể hiện tinh thần tiên phong và sức ảnh hưởng của ông đối với ngành thiết kế.
Là bạn của Quasar Khánh từ những năm 1960 ở Paris, TS Hoàng Sơn nói sức sáng tạo của bạn mình là vô biên. “Đó là người dạy chúng ta mơ ước lớn. Anh là một thiên tài sáng tạo, người đàn ông can đảm dám sống với ước mơ của mình. Di sản ông để lại vẫn sống mãi”, ông Hoàng Sơn nói tại buổi ra mắt sách. Một điều ở bạn mình mà ông Sơn rất xúc động khi nhắc lại, rằng Quasar Khánh từng tâm sự ông luôn tìm cách tôn vinh Việt Nam ngay cả khi sống ở nước ngoài…
Khi về Việt Nam, Quasar đã khám phá lại tre, vật liệu tinh túy của châu Á cho vô số ứng dụng, lớn và nhỏ. Được làm hoàn toàn từ vật liệu có nguồn gốc thực vật, nguyên mẫu xe đạp tre Bambooclette được tạo ra tại Đà Nẵng vào năm 1994 cho một cuộc triển lãm ở Paris. Công cuộc làm tre đã mở rộng sang đồ nội thất bằng tre và kim loại, cuối cùng là sản xuất khuôn đúc nhôm cát.
Luôn là một nhà phát minh đầy tham vọng, Quasar vẫn phát triển và đăng ký bằng sáng chế tại nhà riêng ở TP HCM, ngay cả khi các vấn đề sức khỏe nghiêm trọng bắt đầu xuất hiện. Nhà tiên phong với lượng sáng chế đi trước thời đại đã ra đi thanh thản vào năm 2016. Bên cạnh ông là Othello, con trai đầu lòng của ông, và Michèle, người giám hộ các tác phẩm của ông…
