Là một sinh vật vừa quen vừa lạ, loài rắn đã đóng vai trò trung tâm trong nhiều nền văn hóa. Nhân loại có mối quan tâm đặc biệt tới loài rắn, góp phần khiến loài vật này có ảnh hưởng rộng lớn tới các niềm tin thần thoại và các bí ẩn của thế giới.
Đại diện cho tạo hóa
Trong nhiều nền văn hóa, rắn được xem là biểu tượng của tạo hóa. Ví dụ như nhiều dân tộc ở châu Phi và Australia đã có chung một thần thoại về Thần rắn Cầu vồng. Thần rắn này hoặc là hiện thân của chính Đất mẹ đang sinh ra muôn loài, hoặc là hiện thân của một vị thần nước, với mỗi lần vặn thân lại tạo ra các con sông, lạch nước, đại dương.
 |
Trong thần thoại Ấn Độ, thần rắn Ahi đã nuốt chửng đại dương cổ đại và không chịu trả tự do cho muôn loài đang bị giam cầm trong bụng nó. Chỉ tới khi thần sấm sét Indra rạch bụng Ahi bằng một tia sét, vạn vật mới nhờ đó mà được giải phóng, sinh sôi. Thần thoại Ấn Độ cũng có một truyện khác có liên quan tới sự ra đời của vạn vật. Theo đó, thần bảo hộ Vishnu thường ngủ trên thân hình đã cuộn thành nhiều vòng của rắn thần Adishesha. Mỗi khi Adishesha duỗi mình ra, thời gian sẽ tiến lên và muôn loài theo đó mà ra đời. Còn khi Adishesha thu mình lại, vũ trụ cũng ngừng tồn tại.
Trong thần thoại Trung Quốc, bà Nữ Oa với đầu người, thân rắn đã tạo ra những con người đầu tiên. Nữ Oa tạo ra từng người một bằng đất sét và rất chăm chút cho những tác phẩm đầu tiên. Hài lòng, bà làm hết người này tới người khác. Nhưng làm nhiều quá hóa nản, bà bèn lấy sợi dây nhúng vào đất sét lỏng kéo lết trên mặt đất, để những vệt đất tạo thành người. Những người do Nữ Oa nặn ra đẹp đẽ thành những kẻ quí phái, còn những giọt đất sét kéo lết trở thành những người thường dân và cùng đinh.
Thần loại Hy Lạp cũng kể về việc thần rắn Ophion đã ấp một quả trứng nguyên thủy và từ nó, mọi vật được sinh ra. Trong khi đó, biểu tượng cổ Ouroboros đã mô tả hình một con rắn đang ăn chính đuôi mình. Biểu tượng này có nhiều cách hiểu khác nhau, một trong số đó đại diện cho các chu kỳ tự nhiên của cuộc sống và cái chết.
Hiện thân của bí ẩn
Rắn cũng thường được xem là các thần bảo hộ của Địa ngục hoặc sứ giả giữa hai thế giới Thiên đàng và Địa ngục. Điều này xuất phát từ thực tế là rắn hay sống ở các khe nứt và miệng hố trên mặt đất. Thần thoại Ai Cập có kể về Aapep, một con trăn biển khổng lồ độc ác, kẻ cai trị bóng đêm và sự hỗn loạn của Ai Cập. Một lần, thần Mặt trời Ra đang đi trên thuyền Barque thì bất ngờ sóng lớn nổi lên. Đó là lúc Aapep xuất hiện ngay trước mũi thuyền. Ra lệnh cho con quái vật đi chỗ khác, nhưng nó không nghe. Ra liền phóng một mũi lao vào con quái vật. Nó kêu ré lên và tấn công vào con thuyền của Ra.
Theo người Ai Cập, khoảnh khắc Ra gặp con trăn thần là lúc Mặt trời lặn. Thời điểm đôi bên đánh nhau bắt đầu từ lúc chập tối đến sáng, còn khi con quái vật rút lui là mặt trời lên. Hai bên đánh nhau kéo dài từ ngày này sang ngày khác, hình thành ngày đêm.
 |
Trong thần thoại Bắc Âu, cái ác xuất hiện dưới hình dạng một con rắn. Thần thoại có nói tới chuyện con rắn Nidhogg đã quấn quanh 3 cái gốc của Cây đời Yggdrasil và cố bóp nghẹt lại sự sống từ nó. Văn hóa Slavơ lại mô tả một con rắn thần tên Veles đã ngự trị ở thế giới Địa ngục. Ý tưởng các thần rắn sống ở thế giới khác sâu dưới lòng đất cũng xuất hiện phổ biến trong thần thoại châu Mỹ. Tại thế giới thần thoại của nền văn minh Aztec ở Mexico, thế giới Địa ngục Mictlan được bảo vệ bởi một con cá sấu khổng lồ và một con rắn lớn. Các linh hồn sa xuống cõi âm phải tránh khỏi chúng trước khi có thể bắt đầu hành trình đi tới sự bất tử.
Rắn còn bị xem là biểu tượng của cái ác và niềm tin này xuất hiện khá nhiều trong thần thoại Hy Lạp cổ xưa. Theo một số nguồn truyện, rắn thần Ophion đã thống trị thế giới cùng Eurynome, trước khi cả hai bị các thần Cronus và Rhea tiêu diệt. Còn Typhon, kẻ thù của các vị thần trên đỉnh Olympian, là một quái vật hung ác có hàng trăm đầu, từ thân nó có hàng trăm con rắn chui ra. Con rắn này đã bị thần Zeus đánh bại và đày tới Tartarus.
Cũng có giai thoại khác nói rằng Typhon bị đày tới ở dưới các khu vực nhiều núi lửa và mỗi khi Typhon cử động, nó lại gây động đất, núi lửa phun trào. Các yếu tố rắn cũng xuất hiện trong các hậu duệ của Typhon. Trong số các con của quái vật này có Cerberus, một con chó ba đầu với phần đuôi là một con rắn và phần lông của nó cũng chính là những chiếc đầu rắn gớm ghiếc; những con Chimaera đuôi rắn; quái vật biển Lernaean Hydra và con rồng hàng trăm đầu Ladon. Cả Lernaean Hydra và Ladon, những quái vật được mô tả với nhiều đặc điểm của loài rắn, đều đã bị dũng sĩ Heracles tiêu diệt.
Thần thoại Hy Lạp còn nói về các nữ thần Gorgon. Đây là các thần mang hình người với mái tóc rắn trên đầu. Cái nhìn của họ có thể biến xương thịt thành đá. Nổi tiếng trong các Gorgon là Medusa.
Rắn và biểu tượng của ngành y
Bởi việc rắn thường hay cuộn tròn thân chúng và có đặc điểm lột xác nên loài vật này cũng được xem là biểu tượng của sự tuần hoàn và tái sinh, khả năng chữa bệnh.
Theo thần thoại Hy Lạp, thần y Asclepius, con trai của thần Apollo, đã biết được bí mật trường sinh bất tử sau khi quan sát một con rắn mang lá thần tới cứu một đồng loại bị anh giết chết. Để ngăn cản việc toàn bộ loài người trở nên bất tử dưới sự chăm sóc của Asclepius, anh đã bị giết bằng một tia sét. Cái chết của Asclepius đã minh họa sự bất lực của con người trong việc chống lại tự nhiên, vốn phân chia rõ rệt ranh giới giữa các vị thần và người trần mắt thịt. Để tôn vinh Asclepius, các con rắn thường được sử dụng trong những nghi thức chữa bệnh. Rắn không độc cũng thường được thả cho bò tự do trong các bệnh xá, nơi người bị ốm và bị thương nằm ngủ.
Bộ truyện thần thoại đầy đủ của Hy Lạp lại có một truyện khác viết về khả năng chữa bệnh liên quan tới loài rắn. Theo đó, thần Athena đã tặng cho Asclepius một lọ đựng máu lấy từ những sinh vật thiêng Gorgon. Máu của Gorgon có các đặc tính kỳ diệu. Nếu lấy từ bên trái của Gorgon, máu sẽ vô cùng độc, có khả năng giết người. Nhưng nếu lấy từ bên phải, máu có khả năng đưa người chết trở lại dương thế.
Rắn cũng thường được liên hệ tới sự bất tử bởi người người ta thấy rằng chúng hay ngậm lấy phần đuôi của mình để cuộn tròn. Khi cuộn tròn, rắn lại hình thành các đường xoắn ốc. Cả hình tròn lẫn các đường xoắn ốc đều được xem là có nghĩa trường tồn. Rắn cuộn tròn có ý nghĩa quan trọng với văn hóa Dahomeya (nằm tại Benin ở châu Phi ngày nay) và người ta tin rằng thần rắn Danh đã cuộn tròn quanh thế giới giống như một chiếc đai. Nhờ có thần Danh mà thế giới không bị vỡ thành nhiều mảnh.
Những con rắn cũng thường được liên hệ với sự thông thái trong nhiều truyền thuyết. Thông thường, sự thông thái này để phục vụ con người, nhưng cũng có khi chống lại con người. Câu chuyện trong Kinh thánh về việc con người bị đày đọa có kể lại về việc Adam và Eve đã bị một con rắn (quỷ Satan đội lốt) lừa phỉnh và do đó đã bất tuân lệnh của Chúa. Trong câu chuyện, con rắn đã thuyết phục Eve ăn quả từ Cây nhận thức thiện ác. Eve lại thuyết phục Adam cùng ăn quả với mình. Hậu quả là Chúa đã đuổi cả Adam và Eve khỏi vườn địa đàng và nguyền rủa con rắn.
Nhiều loài vật đã đi vào đời sống văn hóa, tín ngưỡng của nhân loại bằng nhiều cách thức và sự biểu hiện khác nhau. Mỗi loài đều mang những ý nghĩa biểu trưng nhất định và tiêu biểu cho văn hóa, tín ngưỡng, tập tục, lối sống hay đặc tính của một dân tộc, vùng miền. Nhưng có lẽ không có loài vật nào mà ý nghĩa biểu trưng lại phong phú và đa dạng như loài rắn.
Thảo Nguyên
