Điệu hát đường phố hơn 700 tuổi
Theo Nghệ nhân Nguyễn Văn Gia (Phú Đô, Hà Nội): “Xẩm ra đời từ rất sớm, thời nhà Trần cách đây hơn 700 năm. Tương truyền tổ nghề hát xẩm là Thái tử Trần Quốc Đĩnh - một trong hai người con trai của Vua Trần Thánh Tông.
Nửa đầu thế kỷ 20 về trước, hát xẩm thường là các nhóm đi khắp chốn cùng quê hay hát trên những chuyến tàu điện. Sau này, hát xẩm chủ yếu dành cho người khiếm thị ở miền Bắc nước ta. Nhờ có xẩm mà những người khiếm thị như chúng tôi luôn tìm được sự lạc quan, niềm vui sống”.
Người hát trải chiếu xẩm quanh những khu chợ đông người qua lại, hoặc lên tàu, xe để hát kiếm tiền. Những câu hát xẩm thường do các nghệ nhân tự sáng tác hoặc theo các bài ca dao lưu truyền trong dân gian.
Ca từ của xẩm thể hiện các vấn đề nóng của xã hội, của cuộc sống, thể hiện tâm tư, tình cảm của nhân dân, đả kích thói hư, tật xấu của con người. Những chuyến tàu điện đến và đi đã trở thành không gian diễn xướng lý tưởng cho xẩm - một loại hình âm nhạc đường phố “độc nhất vô nhị”.
Mỗi khi đến trạm tàu điện hay ngồi trên các toa tàu, hành khách lại được nghe những người nghệ sỹ cất giọng hát trầm bổng, tha thiết cùng tiếng nhị, tiếng phách đồng hành trên mọi tuyến đường. Suốt gần một thế kỷ tồn tại, “Xẩm tàu điện” đã trở thành món ăn tinh thần và lưu dấu ấn sâu sắc trong lòng người dân Hà thành.
Cụ Gia bồi hồi: “Hát xẩm với những giọng hát mộc mạc được cất lên trên những chuyến tàu điện leng keng. Sau gần một thế kỷ gắn bó với người dân Hà Nội, năm 1992, xẩm tàu điện đã chính thức từ giã phố phường và mang theo tất cả những ký ức đất Kinh kỳ”. Chẳng còn đất diễn, cụ Gia lại mang “đồ nghề” về hát cho bà con chòm xóm nghe cho đỡ nhớ.
Không phải ngẫu nhiên, cụ Gia được Trung tâm Văn hóa âm nhạc nghệ thuật Việt Nam công nhận là Nghệ nhân hát Xẩm tàu điện, coi như một “pho sử sống về Xẩm tàu điện”. Cụ được Hội Âm nhạc Việt Nam trao Bằng khen vì đã đóng góp tích cực trong việc sưu tầm, phục hồi và phát huy nghệ thuật âm nhạc truyền thống Việt Nam. Những bạn hát Xẩm tàu điện của cụ thời xưa, người còn, người mất, nhưng chẳng ai níu kéo hay còn đắm say điệu hát hơn 700 tuổi này.
Nhưng cụ có nỗi buồn, nỗi lo hơn nỗi lo cơm gạo áo tiền, đó là thế hệ nối nghiệp hát xẩm. Quá yêu quý làn điệu xẩm, cụ sẵn sàng truyền nghề, dạy hát, dạy đàn miễn phí cho những ai nặng lòng với môn nghệ thuật dân gian này.
Nhưng theo cụ, bây giờ có không ít bạn trẻ chỉ học hát xẩm theo trào lưu. Cụ từng được mời giảng dạy các học viên theo học ở các trường nhạc. Rất hiếm người chuyên tâm học hành, đa phần chỉ học để lấy “le”. Họ học cấp tốc vài ba làn điệu rồi “lòe” thiên hạ. Họ còn bảo: “Chỉ học thế thôi, học nhiều làm gì loại nhạc “đám ma”, nhạc “ăn xin” này”.
Gỡ tiếng oan nhạc “ăn xin”
Nghệ sĩ - Nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Quang Long cho biết: “Nhiều người đánh đồng hát xẩm với ăn xin, nhưng trên thực tế, xưa nay, người hát xẩm không xin ăn mà sống bằng những đồng tiền thưởng từ công chúng. Nửa đầu thế kỷ 20 về trước, hát xẩm thường là các nhóm đi khắp chốn cùng quê.
Hầu như nhóm nào cũng có “ông trùm” là người khiếm thị... Và nhất thiết phải dùng từ chuyên nghiệp cho người hành nghề này. Họ dùng tiếng hát để kiếm sống. Tính chuyên nghiệp còn ở chỗ, nghề hát xẩm mang tính tổ chức - các gánh xẩm kết nối với nhau và chịu sự chi phối của những “ông trùm” chứ không hoạt động đơn lẻ”.
Với mong muốn phục dựng bộ môn hát xẩm, Nghệ sỹ Mai Tuyết Hoa cùng một số các nghệ sỹ trẻ tài năng và tâm huyết với nghệ thuật dân gian như Nhạc sỹ Nguyễn Quang Long, Nhạc sỹ Giáng Sol, Nghệ sỹ Khương Cường… thành lập ra nhóm Xẩm Hà Thành.
Nhạc sĩ Nguyễn Quang Long, thành viên Câu lạc bộ Xẩm Hà Thành cho biết: “Việc bảo tồn nghệ thuật hát xẩm mới dừng lại ở việc giữ lại cho dân tộc những nét đặc trưng của một loại hình nghệ thuật quý. Hát xẩm trước đây có 20 làn điệu nhưng bị thất truyền. Xẩm Hà Thành mới chỉ khôi phục được gần 10 làn điệu. Trong những lúc đi biểu diễn, chúng tôi cố gắng tái hiện lại không gian ảo của nghệ thuật hát xẩm”.
Ngoài ra, nhóm Xẩm Hà Thành còn có những thể nghiệm cách tân vô cùng mới mẻ cho những làn điệu xẩm, để xẩm đến gần với công chúng hơn, đặc biệt là giới trẻ. Ngoài việc kết hợp xẩm với các loại hình nghệ thuật hiện đại như hiphop, beatbox, nhóm còn cho ra đời các tác phẩm mới mang hơi thở thời đại như “Xẩm tiễu trừ cướp biển”, “Xẩm trà đá” bàn chuyện thời sự, hay mới đây là “Xẩm bốn mùa hoa Hà Nội”, “Xẩm đường lưỡi bò”…
Đặc biệt, Nghệ sĩ Mai Tuyết Hoa đã và đang phối hợp Trường Đại học Temple (Mỹ) thu thập dữ liệu để số hóa một số bản ký âm về xẩm. Đến nay, những ai yêu thích với nghệ thuật xẩm có thể truy cập vào trang thông tin của nhóm Xẩm Hà Thành để học. Tuy thời gian dạy online chưa được lâu, nhưng Mai Tuyết Hoa đã kiếm tìm được những nhân tố hát xẩm độc đáo từ khắp các vùng miền của cả nước, kể cả những học viên là người nước ngoài.
Hạnh phúc về điều này, Nghệ sĩ Mai Tuyết Hoa nói: “Điều tôi thấy hay nhất ở xẩm là tính cộng đồng, không phân biệt già trẻ, gái trai, tầng lớp trí thức hay tiểu nông… Xẩm là nhân dân, là gắn kết con người lại với nhau, tạo nên tính lạc quan như chính bản chất âm nhạc của xẩm. Những ai mệt mỏi hãy đến với xẩm, họ sẽ tìm thấy được sự đồng cảm trong đó”.