Thời gian gần đây, dư luận từng không ít lần sững sờ trước những vụ án tưởng như “chìm xuồng” bởi lý do “điệp khúc”: “Mắc bệnh tâm thần khi gây án, không đủ năng lực chịu trách nhiệm hình sự”. Bằng chiêu thức này, nhiều kẻ phạm tội đã trì hoãn, thậm chí có nguy cơ thoát được cả án tử nếu không có con mắt tinh tường của các giám định viên pháp y tâm thần.
| |
| Mỗi lần giám định pháp y tâm thần là một cuộc đấu trí. (Ảnh: Bệnh nhân trong một trung tâm điều dưỡng tâm thần tại Tp HCM) |
Khổ nhục kế
Vụ án Đồng Đăng Phúc phạm tội giết người ở Tp Hồ Chí Minh vài năm trước đây là vụ án “nổi tiếng” về sự trúc trắc trong giám định pháp y tâm thần. Sau khi bị bắt giam, Phúc có biểu hiện tâm thần, kết quả giám định cho thấy Phúc bị bệnh tâm thần phân liệt, không đủ năng lực chịu trách nhiệm hình sự và cần đưa đi chữa bệnh một thời gian.
Không tin tưởng kết quả này, kết quả giám định lần hai cho thấy Phúc vẫn phải chữa bệnh. Tuy nhiên, đến lần thứ 3 thì kết luận chuyển hướng Phúc bị “rối loạn nhân cách do sử dụng rượu”. Kết quả sau khi giảm một phần trách nhiệm hình sự, Phúc bị tòa tuyên án chung thân.
Tuy nhiên tại phiên tòa phúc thẩm, Phúc tỏ ra rất bình thường, không có biểu hiện tâm thần. HĐXX cũng đã chỉ ra những điểm mâu thuẫn trong 3 lần giám định và tuyên hủy án. Lần thứ bốn giám định, kết quả thật bất ngờ là Phúc hoàn toàn bình thường và bị cáo này phải chịu mức án tử hình.
Một vụ án khác cũng tốn nhiều công sức của các giám định viên không kém là vụ một Việt kiều bị bắt về hành vi mua bán, vận chuyển ma tuý số lượng lớn. Thấy người này có biểu hiện bị tâm thần, cơ quan điều tra đã trưng cầu giám định và nhiều giám định viên của Trung tâm Giám định pháp y tâm thần (TTGĐPYTT) Tp Hồ Chí Minh đã phải vào cuộc để làm rõ sự việc.
Quá trình giám định cho thấy người này có rất nhiều biểu hiện bất thường, nói năng nhảm nhí, thỉnh thoảng lên cơn động kinh, miệng sùi bọt mép, ra vẻ ngơ ngác… Ngay trong nhóm giám định viên kỳ cựu cũng có những ý kiến khác nhau. Người thì cho rằng bị can này điên thật, người khác thì nói ngược lại. Phải mất nhiều ngày theo dõi, kiểm soát chặt các hành vi của đối tượng, các giám định viên mới “tóm” được điểm sơ hở của “người bệnh”.
Một kế hoạch được lên chi tiết. Câu chuyện khá “mùi mẫn” giữa giám định viên và đối tượng đã làm cho bị can này quên đi tình trạng “bệnh tật” của mình. Hắn kể chuyện và lắng nghe say sưa, hết cả run rẩy, ngơ ngác, sùi bọt mép… như vẫn bày trò trước đó và sau nhiều lần đấu trí, cuối cùng bị can này phải thừa nhận mình chỉ giả điên.
Tương tự là câu chuyện về “yêu râu xanh” Bùi Văn Như (SN 1983, ngụ xóm Tân Tiến, xã Thanh Hối, huyện Tân Lạc, Hòa Bình). Trong một lần đưa con trai và một bé gái 5 tuổi là con của một cặp vợ chồng hàng xóm đi chơi, gã đã có hành vi làm nhục cháu bé.
Sau khi bị phát hiện và tố giác, Như đột ngột… bị điên với các biểu hiện bất bình thường, nói cười lung tung, hành động không kiểm soát và người nhà của bị can vin cớ cho rằng Như bị điên. Để làm rõ trắng đen, Viện Pháp y tâm thần Trung ương đã phải vào cuộc và kết luận Như hoàn toàn bình thường. Điều đó có nghĩa Như phải mất 14 năm “bóc lịch” trong trại giam để đền tội.
Căng óc đấu trí
Theo quy định của pháp luật hình sự, người gây án bị điên thì sẽ không phải chịu trách nhiệm hình sự. Về nguyên tắc, khi một người phạm tội có biểu hiện tâm thần, cơ quan điều tra phải trưng cầu và cơ quan giám định phải giám định, kết luận xem người đó có điên thật hay không. Tuy nhiên, khác với các loại hình giám định khác, giám định tâm thần hết sức đặc thù, nhiều khi phải giám định nhiều lần mới có kết quả chính xác.
BS Trịnh Tất Thắng, Giám đốc Bệnh viện Tâm thần Tp HCM, nguyên Giám đốc TTGĐPYTT TP từng chia sẻ, ông thường gặp nhất dạng giả tâm thần và khi đó, tay nghề vững vàng cùng lương tâm nghề nghiệp là hai điều rất cần thiết ở người giám định viên. Bác sỹ Thắng nhấn mạnh: “Trong nhiều trường hợp, người được giám định sẽ dựng lên các “màn kịch” điên rất thật, thậm chí sẵn sàng “thoả thuận” với giám định nếu vở kịch bất thành”.
Thạc sỹ Đoàn Hồng Quang, Phó giám đốc Bệnh viện tâm thần Hải Phòng kiêm Phó giám đốc TTGĐPYTT TP cũng cho biết: “Đặc tính của bệnh tâm thần rất phức tạp, tiến triển lâu dài, khó chẩn đoán do không có định lượng tâm thần. Không như các bệnh nội, ngoại khoa có xét nghiệm, chụp, chiếu... để định bệnh tức thì, bệnh tâm thần chỉ được xác định chủ yếu qua hỏi, điều tra, tìm hiểu khách quan... Thế nên công việc của mỗi giám định viên pháp y tâm thần không khác gì một cán bộ điều tra của lực lượng công an”.
Một khó khăn khác trong nghề này là thời gian giám định eo hẹp bởi còn liên quan tới thời hạn điều tra, truy tố xét xứ theo quy định của Bộ luật Tố tụng Hình sự, trong khi giám định tâm thần phải cần nhiều thời gian để nắm bắt quy luật, theo dõi các thói quen sinh hoạt… của người bệnh.
Nhiều giám định viên cho biết, trong nhiều vụ việc đặc biệt là những vụ án phức tạp, họ không đủ thời gian để cho ra đời những kết luận chắc chắn, thế nên mới có chuyện có những vụ án phải giám định lại nhiều lần. Đó là chưa nói đến việc một số loại bệnh lý về tâm thần rất khó “nhận diện”, lúc phát bệnh, lúc không, hoặc bị bệnh nhưng dưới dạng “ẩn”, và làm sao để người bị điên thật không bị oan cũng là điều làm các giám định viên phải “đau đầu”.
Công việc nặng nhọc là thế song theo ý kiến của nhiều người trong cuộc, hiện công tác GĐPYTT còn khá nhiều điều “tréo nghoe”: 18 địa phương dù có bệnh viện tâm thần nhưng chưa thành lập được TTGĐPYTT theo quy định của luật mới mà vẫn duy trì hình thức tổ chức GĐPYTT theo quy định từ năm 1988; tình trạng thiếu giám định viên pháp y tâm thần vẫn diễn ra trầm trọng; cơ sở vật chất, trang thiết bị phục vụ cho hoạt động giám định tâm thần vẫn thiếu thốn và lạc hậu...
Theo ý kiến của nhiều người làm công việc đặc thù này, để GĐPYTT thực sự có hiệu quả, là chứng cứ quan trọng, quyết định trong hoạt động điều tra, truy tố, xét xử thì trước hết cần phải đầu tư cho lực lượng; có chế độ chính sách ưu đãi đặc biệt để thu hút những người có trình độ vào công tác trong lĩnh vực.
| Theo thống kê của Bộ Tư pháp tại báo cáo tổng kết 5 năm thi hành Pháp lệnh Giám định tư pháp, đến nay tổng số giám định viên được bổ nhiệm và cấp thẻ là 3115 người trên nhiều lĩnh vực khác nhau, trong đó có khoảng 722 giám định viên chuyên trách. Mỗi năm Viện GĐPYTT TW giám định từ 200 - 300 trường hợp, tổ chức GĐPYTT mỗi tỉnh thực hiện giám định khoảng 5 vụ. Tuy số lượng vụ việc không nhiều nhưng thời gian thực hiện một vụ việc giám định pháp y tâm thần thường phải kéo dài, mất ít nhất từ 10 - 15 ngày, thậm chí 30 ngày để theo dõi diễn biến tình trạng tâm thần của đối tượng. |
Thu Hằng