Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế - sự huyền diệu khó lý giải

Đây thực sự là một kho tàng văn hóa vô giá của xứ Huế, của Việt Nam mà cho  đến nay chưa phải ai cũng biết đến dù chúng có hàng ngàn đơn vị, hiển hiện khắp nơi trên  rất nhiều công trình kiến trúc cung đình triều Nguyễn tại cố đô Huế.

Di sản này là toàn bộ hệ thống văn tự chữ Hán được sáng tác dưới dạng các bài  văn thơ được chạm cẩn chủ yếu trên các liên ba đố bản hoặc vách ván ở các di tích kiến trúc Huế được xây dựng trong giai đoạn triều Nguyễn (1802-1945). 

Đây là một di sản tư liệu thể hiện tư tưởng của các vị vua triều Nguyễn về lịch sử, độc lập dân tộc, văn hóa, quan niệm trị quốc, dân sinh; một loại hình nghệ thuật trang trí đặc biệt và tư liệu độc đáo và riêng có tại cố đô Huế.

Điều đặc biệt nữa là với gần 3.000 họa tiết trang trí ở đây chưa thấy xuất hiện ở những nơi khác trên thế giới. Hệ thống di sản thơ văn này thật sự là một bảo tàng sống động, độc đáo, riêng có về văn chương thời Nguyễn. Nó chuyển tải những thông điệp lịch sử, văn hóa và nghệ thuật đặc sắc một giai đoạn trong lịch sử cận đại của Việt Nam.

Đó là những tác phẩm nghệ thuật vô giá, một kho tàng sử liệu đồ sộ, một di sản hàm chứa nhiều giá trị quý báu cần được  bảo tồn. 

 Di sản này  thể hiện trên nhiều chất liệu khác nhau như gỗ, đá, đồng, pháp  lam, khảm sành sứ, sơn son thếp vàng… Với những giá trị nổi bật hội đủ các tiêu chí  như vậy, cộng với sự chuẩn bị chu đáo cho hội nghị diễn ra tại TP.Huế vừa qua, “Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế” đã được Hội đồng MOWCAP đánh giá cao, nhận được sự chấp thuận tuyệt đối của các thành viên và đã chính thức được công nhận vào lúc 17h15 ngày 19/5/2016. 

-PV: Tiêu chí cụ thể để di sản được công nhận là gì, thưa ông?

Di sản phải  đáp ứng đầy đủ những tiêu chí như: độc đáo, duy nhất, mang ý  nghĩa quốc tế, tính toàn vẹn, có kế hoạch bảo tồn, phát huy giá trị bền vững và khoa học. 

-PV: Các bài thơ này được trang trí như thế nào?

Các bài thơ văn này thường được trang trí theo lối “nhất thi nhất họa” hoặc “nhất tự nhất họa”, mỗi bài thơ hay mỗi đại tự được trang trí kèm một bức tranh. Vị trí thể hiện chủ yếu là trên các liên ba, đố bản hay cổ diềm các công trình, cả trong nội thất và ngoại thất, để ở vị trí nào người ta cũng có thể chiêm ngưỡng, thưởng thức được.

Thơ thì phổ biến là thể ngũ ngôn, thất ngôn; câu đối thì khá đa dạng, không cố định số chữ; đại tự thì chủ yếu là các mỹ tự với ý nghĩa tốt đẹp. Thư pháp và cách thức thể hiện rất phong phú, đủ cả 4 loại hình chân, thảo, triện, lệ; xếp ngang, đặt dọc, thậm chí có hai bài thơ trên điện Long An còn được bố trí theo hình bát quái rất kỳ ảo, để mỗi bài thơ tuy chỉ có 56 chữ nhưng lại có thể đọc thành 64 bài thơ hoàn chỉnh khác nhau! 

Tranh đi kèm thơ thì đa dạng, ngoài chủ đề phổ biến là bát bảo (tám vật quý),  tứ thời hay tứ quý (4 mùa) thì còn có tranh phong cảnh, cổ đồ… Tùy vào chất liệu (trên gỗ, trên đồng, trên đá, trên bê tông, vôi vữa…), những nghệ nhân xưa đã khéo léo lựa chọn những màu sắc phù hợp cùng cách thể hiện (sơn, thếp, chạm, khảm, tráng men, đắp gắn…) để những áng thơ văn và các bức tranh đi kèm trở nên nổi bật, hoặc lung linh, hoặc mờ ảo, hoặc trang nhã, phù hợp với bối cảnh cụ thể.

Ngợi ca đất nước văn hiến và triều Nguyễn

 -PV: Bài thơ nào trong quần thể này được ông tâm đắc nhất?

Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế tuy là thơ ngự chế của các vị hoàng đế,  nhưng nội dung, chủ đề khá phong phú. Ở khu vực từ Ngọ Môn đến điện Thái Hòa, khu vực trung tâm và quan trọng nhất của hoàng cung, nơi tổ chức các nghi lễ triều hội, thơ văn đều theo mạch chủ đề ca ngợi đất nước văn hiến, hùng cường, ca ngợi non sông gấm vóc, ca ngợi triều Nguyễn với công lao to lớn thống nhất giang sơn, mở rộng bờ cõi, ca ngợi triều đại thịnh trị...

Gần 300 bài thơ trên 2 công trình Ngọ Môn, và điện Thái Hòa đều nhất quán với chủ đề này. Tiêu biểu nhất là bài thơ khắc ở gian chính giữa điện Thái Hòa:

Nước ngàn năm văn hiến, 

Thống nhất muôn dặm xa. 

Từ Hồng Bàng mở cõi, 

Trời nam một sơn hà 

(Văn hiến thiên niên quốc, Xa thư vạn lý đồ. Hồng Bàng khai tịch hậu, Nam phục nhất Đường Ngu).

-PV: Các bài thơ được lựa chọn như thế nào, thưa ông?

Dưới triều Nguyễn, khi một công trình kiến trúc nào đó được lên kế hoạch xây  dựng, tùy theo quy mô, tầm quan trọng, kiểu thức và công năng của công trình, các đại thần uyên bác bậc nhất của triều đình sẽ được lệnh tuyển chọn văn thơ trong phạm vi nào đó (thường là của Hoàng đế), hoặc sáng tác tức thời, rồi lập thành văn bản dâng lên cho Hoàng đế xem xét, hiệu chỉnh, phê duyệt.

Từ đây, căn cứ vào thiết kế, các nhà mỹ thuật hoạch định phong cách bài trí rồi giao cho các nhà thư pháp bậc nhất trình bày, sau đó giao lại cho các nghệ nhân mộc tài hoa nhất của cung đình hoặc chạm khắc nổi, hoặc chạm khắc chìm (loại này thường được sơn son thếp vàng), hoặc cẩn xà cừ hay cẩn ngà voi... trên các tấm gỗ quý kích cỡ định sẵn, đợi lắp dựng vào công trình.

Mỗi ô thơ thường đi kèm với một ô họa tạo nên phong cách đặc trưng của mỹ thuật trang trí truyền thống Huế.

Một điểm đến 5 di sản

-PV: Theo ông, di sản này có vai  trò như thế nào trong việc nâng cao vị thế của quần thể di tích cố đô Huế?

Có thể khẳng định sự công nhận này chứng minh, Việt Nam là một quốc gia  văn hiến và có rất nhiều di sản vô giá, mang tầm vóc thế giới. Riêng với Huế, từ đây, cố đô đã thực sự trở thành “Một điểm đến 5 di sản” (đó là: Quần thể di tích cố đô- được UNESCO công nhận năm 1993; Nhã nhạc cung đình Huế công nhận năm 2003; Mộc bản triều Nguyễn công nhận 2009; Châu bản triều Nguyễn công nhận năm 2014; và Thơ văn trên kiến trúc cung đình Huế công nhận năm 2016).

Đây là một lợi thế vô cùng lớn để Huế khai thác, nâng cao vị thế, phát huy các di sản phục vụ cho mục đích phát triển kinh tế ,xã hội. 

-PV: Công tác  bảo tồn những di sản này tới đây sẽ được thực hiện như thế nào, thưa ông?

Hiện tại, toàn bộ hệ thống tư liệu này đã được Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế quay phim, chụp ảnh, số hóa để lưu trữ phòng tránh những tình huống đáng tiếc bất ngờ xảy đến với di tích, cũng như để hạn chế việc phải sử dụng tư liệu gốc. 

Khó khăn nhất hiện nay của chúng tôi là sự bảo tồn các công trình kiến trúc đang chứa đựng di sản tư liệu này. Bởi mỗi ô thơ là một cổ vật nằm trên những công trình cổ nên không thể áp dụng những phương pháp hiện đại như kho chuyên dụng để điều khiển nhiệt độ, độ ẩm.

Nói như vậy để thấy được cái khó nhưng chúng tôi phải có trách nhiệm để bảo tồn một cách bền vững di sản này cho các thế hệ mai sau.

PV: Cám ơn ông!