Hành trình đón chào năm mới không chỉ là việc trang trí nhà cửa, mà còn là dịp để mọi người tập trung vào việc chọn lựa thực phẩm, đặc biệt là những món chay, nhằm tạo ra không khí trang trọng và an lành.
Tục bày biện là một nghi thức truyền thống của người Việt, thường được thực hiện vào những ngày cuối năm và đầu năm mới. Việc bày biện không chỉ là để trưng bày những sản phẩm nông sản mới thu hoạch, mà còn là cách để gia đình bày tỏ lòng biết ơn và tôn kính đối với công lao của ông bà, cha mẹ và tổ tiên. Mỗi đồ trang trí được đặt cẩn thận, từ bàn thờ gia tiên đến những góc trang trí trong nhà, tạo nên không gian linh thiêng và tràn ngập năng lượng tích cực.
Trong số những nghi lễ này, ẩm thực chay đóng vai trò quan trọng. Món chay không chỉ mang lại sự nhẹ nhàng và thanh tao, mà còn phản ánh tâm hồn thanh tịnh và lòng biết ơn đối với môi trường sống xung quanh.
Nhiều gia đình Việt Nam thường chọn lựa những món chay truyền thống như bánh chưng chay, canh măng chua ngọt, hay mì quảng chay để tạo nên bữa ăn truyền thống nhưng vẫn đảm bảo sự tinh tế và thực sự sạch sẽ.
Ở nước ta, tục ăn chay không biết có từ bao giờ, có thể từ lâu lắm, từ thời nhà Lý, triều đại cực thịnh của dân tộc và của đạo Phật Việt Nam. Hàng năm, ngay từ ngày đầu năm mới, người ta thường ăn chay đi chùa lễ Phật.
Việc ăn chay trong dịp Tết chắc chắn đem lại cho mọi người nhiều trải nghiệm thú vị. Không những được lợi về sức khỏe mà còn sắm được cho mình và những người thân yêu một chiếc bùa cầu cho năm mới với khởi đầu mới đầy thuận lợi, an lành.
Ăn chay hay còn gọi là trai giới, là chế độ ăn uống chỉ gồm những thực phẩm có nguồn gốc từ thực vật như rau củ, hạt, trái cây...Không ăn những thực phẩm có nguồn gốc từ động vật như thịt, cá, trứng, sữa...Vì vậy, ăn chay ngày tết mang đậm sắc ý nghĩa tâm linh, là nét văn hóa tết đặc biệt của dân tộc Việt Nam.
Do cả năm vất vả mưu sinh, nên người ta thường chỉ ăn chay vào ngày mồng 1 Tết để bù đắp cho nguyên một năm, nhằm cầu phước đức, an lành, may mắn cho năm mới và sám hối những điều không phải đạo làm người đã làm trong năm cũ.
Ở miền Bắc, có nơi cả làng ăn chay trong ngày này, như ở làng Đào Đặng, xã Trung Nghĩa, huyện Tiên Lữ, tỉnh Hưng Yên. Phong tục ăn chay trong ngày mồng 1 Tết ở đây vô cùng đặc biệt. Nhà nào cũng có mâm cỗ chay cúng tổ tiên gồm xôi gấc, xôi vò, bánh chưng, bánh cốm, bánh chay gấc, chè lam, chè kho… Không có việc giết bò, giết heo hay giết gà làm các món mặn, không có giò, nem, chả, mộc, thịt đông, thịt luộc như những làng khác.
Tục lệ ăn chay ngày mồng 1 Tết này đã có từ lâu đời, do cha ông truyền lại. Nguyên nhân có thể phát xuất từ niềm tin tín ngưỡng vì cả làng đều theo đạo Phật giữ giới không sát sanh, họ quan niệm giới không sát sinh và ăn chay có mối quan hệ mật thiết với nhau.
 |
Tục lệ ăn chay ngày mồng 1 Tết này đã có từ lâu đời, do cha ông truyền lại |
Ngoài ra, cũng có thể do điều kiện kinh tế khó khăn, quanh năm bán mặt cho đất, bán lưng cho trời, một năm chỉ nghỉ được mấy ngày tết nên dân làng dành nhiều thời giờ để đi chùa lễ Phật cầu xin trời Phật, Tổ tiên phù hộ.
Ở miền Trung, người dân Huế đa phần theo đạo Phật nên ngày mùng 1 Tết thường ăn chay và đi chùa lễ Phật. Huế vốn nổi tiếng với các món cỗ chay cao cấp trong cung đình xưa.
Ngày nay, nhiều gia đình Huế đều tự tay nấu các món chay, món mặn có gì thì món chay có nấy. Đặc biệt, ở Huế có trái vả thường dùng để chế biến thành nhiều món chay khác nhau.
Ngoài ra Huế còn có món mít trộn làm bằng mít non, tré chay làm bằng cùi mít, nem chay làm bằng cùi bưởi, chả chay làm bằng phù chúc, sản phẩm từ đậu nành, mì căn từ tinh chất bột mì làm thịt gà giả.
Quanh năm vào các ngày mồng 1, ngày rằm và các ngày lễ, cơm chay, cỗ chay thường xuyên có mặt tại các chùa và trong các gia đình người Huế.
Tuy vậy, mâm cơm chay của người Huế không quá sang trọng như cơm chay cung đình thời xưa, nhưng hơi cầu kỳ ở cách trình bày. Nét độc đáo có tính cách văn hóa ẩm thực của tết Huế chính là mâm cỗ chay.
Ở các tỉnh phía Nam, vùng đồng bằng châu thổ sông Cửu Long, Phật giáo có ảnh hưởng mạnh đến đời sống người dân. Đây là vùng đất mới khẩn hoang, nên họ rất cần nhu cầu tâm linh. Thế là đạo Phật đã đến với họ, hòa quyện vào đời sống mới của người dân.
Vì vậy, có thể đó là nguyên nhân của ăn chay và ăn chay ngày Tết khá phổ biến ở người dân miền Nam từ buổi đầu khẩn hoang cho đến ngày nay.
Món chay ở miền Nam, đặc biệt vùng đồng bằng châu thổ sông Cửu Long khá đa dạng do phong phú rau quả. Các món chay ở miền Nam đều có nước cốt dừa và các loại rau tươi thêm vào món ăn. Đa số người ta ăn chay ngày mồng 1 nhưng cũng có nhiều người ăn hai ngày 30 và mồng 1.
Ngoài bánh tét chay nổi tiếng còn có một vài món chay đặc biệt vào dịp tết như món canh kiểm tổng hợp với rất nhiều loại rau, củ, và quả như mít chín, chuối sáp, chuối ngự, khoai mì, khoai môn, bột khoai, bí đỏ, mướp hương và nước cốt dừa. Thêm vào đó là món thịt heo quay chay làm bằng bánh mì khô kho với nước dừa và món gỏi bắp chuối gà chay làm bằng bắp chuối tươi, lá vạn thọ và mì căn xé nhỏ giả gà.
Ngày nay, kể từ sau thời kỳ đổi mới, phong trào ăn chay nở rộ, nhất là ở các thành phố lớn phía Nam. Họ ăn chay rất khác với miền quê vì có nhiều món chay chế biến sẵn mang tên giống như tên gọi các món mặn, được bày bán tại các siêu thị như tôm chay, thịt gà chay, cá thu chay, pa tê chay….
Các món chay này được nhập từ Đài Loan, Hồng Kông và Trung Quốc hay được chế biến từ các công ty ẩm thực chay trong nước.
Một số ít người không đồng ý món chay được đặt tên như món mặn. Họ chỉ trích những người ăn chay mà tâm còn ăn mặn như thế là giả dối.
Tuy nhiên, do nhu cầu thương mại, những nhà tư bản chế biến và kinh doanh thực phẩm đặt những cái tên giống như các loại thực phẩm chế biến từ thịt cá để dễ lôi cuốn khách hàng, vốn là những người có tập quán ăn những món có tên gọi như vậy, nay thấy những món cũng có hình dáng và mùi vị tương tự chút đỉnh, thì thực khách, vốn đã có thói quen ăn những món đó làm bằng thịt, sẽ cảm thấy dễ hòa nhập hơn, dễ thích ứng hơn.
Việc chế biến và đặt tên các món chay theo kiểu món mặn chẳng qua chỉ là bước chuyển ban đầu để con người bỏ bớt sát sinh, biết tạo nghiệp lành.
Các món chay dạng này rất hữu ích cho những người ngoài Phật giáo và những người đang bắt đầu bước vào đạo Phật.
Ngày Tết, cúng chay, ăn chay mang tính tâm linh, đậm bản sắc văn hóa dân tộc Việt. Với Phật giáo ăn chay tránh được nghiệp báo sát sinh, phát khởi tâm từ bi, bén nhậy trước nỗi khổ đau của chúng sinh. Với khoa học, ăn chay tốt cho sức khỏe, giúp cơ thể tránh nhiều độc tố do thịt động vật nuôi thường dùng thức ăn có hóa chất, phòng ngừa được một số bệnh như các bệnh về tim mạch, ung thư, béo phì, đái đường, sỏi mật…
Ngoài ra, ăn chay còn giúp bảo vệ môi trường sinh thái, gìn giữ trái đất, không khí và nước uống được trong sạch không ô nhiễm.
Chị Thu Hiền, 48 tuổi, hiện đang sinh sống trên đường Thanh Nhàn, Hai Bà Trưng, Hà Nội, cho biết, hàng tháng, cứ vào ngày mồng 1 và ngày Rằm, gia đình chị lại cùng nhau ăn chay, đến ngày Tết cũng không ngoại lệ, hàng năm, chị cùng gia đình vẫn có thói quen ăn chay vào ngày mồng 1 Tết.
Mâm cỗ chay ngày Tết của gia đình chị cũng có những món cơ bản như mâm cỗ truyền thống, gồm giò, nem, canh măng khô, chả và bánh chưng xanh. Tuy nhiên, nguyên liệu để chế biến các món chay đều từ thực vật.
Bánh chưng thay vì được gói bằng thịt lợn, đậu xanh thì gia đình chị chuyển sang gói bằng đỗ xanh, hạt sen và dùng lá giềng giã lấy nước trộn gạo để đem lại màu xanh cho bánh.
Ngoài ra, vào ngày Tết, gia đình chị cũng thay các loại đồ uống có cồn như rượu, bia, các loại nước ngọt, nước có ga, nước tăng lực bằng nước lọc hay các loại nước ép trái cây tươi.
Ăn chay sao cho hợp lý
Theo các chuyên gia về dinh dưỡng, ăn chay trong một khoảng thời gian nhất định có thể giúp hạn chế lượng mỡ thừa trong cơ thể, đem lại nhiều lợi ích cho sức khỏe, bởi thức ăn chay chứa ít chất béo có hại, lại có nhiều vitamin E, C, A, giúp chống oxy hóa. Ngoài ra, thực đơn nhiều rau củ còn cung cấp một lượng lớn chất xơ, sắt và nhiều chất dinh dưỡng khác giúp máu lưu thông, tốt cho tim và động mạch.
Tuy nhiên, nhiều người cho rằng, nếu chế độ ăn chay kéo dài thì cần cân nhắc kỹ lưỡng vì chế độ ăn chay trường sẽ bao gồm các loại ngũ cốc (tinh hoặc thô) và các loại đậu có hàm lượng dinh dưỡng sinh học thấp. Bên cạnh đó, nguyên liệu chính của đồ ăn chay là các thực phẩm có chứa tinh bột như bột mì, đậu đỗ, điều này có thể khiến bữa ăn bị mất cân bằng về dinh dưỡng và các nhóm thực phẩm.
Một số nghiên cứu chỉ ra rằng, những người ăn chay thường bị thiếu hụt vitamin B12, canxi, sắt, EPA, DHA và các vitamin tan trong dầu. Vì vậy, cần áp dụng chế độ ăn chay lành mạnh có nhiều loại rau củ chứ không nên dựa vào các đồ chay giả đồ ăn thường. Hơn nữa, khi người thường xuyên ăn chay cảm thấy mệt mỏi thì cần có ý kiến tư vấn của các chuyên gia dinh dưỡng.
Ăn chay đúng cách tốt cho sức khỏe, song không có nghĩa là ăn mặn có hại cho sức khỏe, quan trọng là cần ăn đúng cách. Việc ăn chay hay ăn mặn cũng cần thực hiện linh hoạt, có thể lúc chay lúc mặn, tránh cực đoan khi lựa chọn thực phẩm.
