Nơi gắn liền với cổ tích
Vùng đất Khánh Hòa phát tích nhiều câu chuyện thần bí về sự tích hiển thân của các vị thần. Một trong số đó có truyền thuyết Thánh Mẫu Thiên Y A Na giáng trần trên núi Đại An. Hiện nay, ở lưng chừng núi Đại An có di tích Am Chúa. Am Chúa chính thức xây dựng từ năm nào không rõ, nhưng trải qua nhiều lần trùng tu, hiện nay vẫn là nơi thờ phụng Thánh Mẫu Thiên Y A Na rất trang nghiêm.
Tấm bia lớn trước sân có ghi lại bút ký của Tiến sĩ, Hiệp biện Đại học sĩ, Lễ bộ Thượng thư Phan Thanh Giản soạn năm Tự Đức thứ 9 (1857) rằng, xưa kia tại núi Đại An có 2 vợ chồng người tiều phu già đến cất nhà và vỡ rẫy trồng dưa nơi triền núi. Thế nhưng đến mùa dưa chín thì thường hay bị mất.
Sau một thời gian dài, 2 vợ chồng người tiều phu bắt hoài nghi và tìm cách bắt tên ăn trộm. Một hôm, người chồng rình và bắt gặp một thiếu nữ trạc mười chín tuổi hái dưa, rồi đùa giỡn dưới trăng. Thấy cô gái dễ thương, ông đem về nuôi. Vợ chồng người tiều phu này vốn không con cái nên yêu thương cô gái như con ruột của mình.
Một hôm, bị người cha nuôi nặng tiếng rầy la, cô gái bèn biến thân vào khúc kỳ nam, để mặc cho sóng đưa đẩy. Khúc kỳ nam trôi ra biển cả, rồi tấp vào đất liền. Mùi hương bay thơm ngào ngạt. Người địa phương lấy làm lạ nên rủ đến xem. Thấy gỗ tốt nên họ xúm nhau khiêng, nhưng người đông bao nhiêu cũng không nhấc lên nổi.
Thái tử Bắc Hải nghe tin đồn liền tìm đến xem hư thực. Thấy khúc gỗ không lớn lắm, lẽ gì nặng đến nhấc không lên nên chàng lấy tay nhấc thử. Mọi người ngạc nhiên bởi chàng nhấc khúc kỳ nam lên nhẹ như tờ giấy. Sau đó, thái tử đem khúc kỳ nam về cung, trân trọng như một bảo vật.
 |
| Các đoàn hành hương trong trang phục truyền thống thực hiện những tiết mục biểu diễn mang đậm màu sắc tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na |
Một đêm, dưới bóng trăng mờ, thái tử thấy có bóng người con gái thấp thoáng nơi để khúc kỳ nam. Nhưng lại gần xem thì tứ bề vắng vẻ, bên mình chỉ phảng phất một mùi hương nhè nhẹ. Chàng quyết rình xem, suốt mấy đêm liền, không hề thấy gì khác lạ.
Rồi một hôm đêm vừa quá nửa, bốn bề im phăng phắc, một giai nhân tuyệt sắc theo ngọn gió hương ngào ngạt từ trong khúc kỳ nam bước ra. Thái tử vụt chạy đến ôm choàng. Không biến kịp, giai nhân đành theo thái tử về cung và cho biết rõ lai lịch. Giai nhân ấy chính là Thiên Y A Na.
Vợ chồng thái tử ăn ở với nhau rất tương đắc và sinh được 2 con, một trai, một gái. Người con trai tên Trí, dung mạo khôi ngô. Người con gái tên Quý xinh đẹp. Thời gian qua đi, Thiên Y A Na sống trong êm ấm. Nhưng một hôm, lòng quê thúc giục, nhớ đến mẹ cha nuôi, Thiên Y A Na liền bồng 2 con nhập vào khúc kỳ nam, trở về làng cũ. Tuy nhiên, khi về núi Đại An, cha mẹ nuôi đã qua đời.
Thấy dân địa phương còn lạc hậu, Thiên Y A Na liền dạy dân cày cấy, kéo vải, dệt sợi và đặt ra lễ nghi. Từ đó, ruộng nương mở rộng, đời sống của người dân mỗi ngày thêm phú túc, phong lưu. Công khai hóa của Thiên Y A Na chẳng những ở trong địa phương, mà các vùng lân cận cũng được nhờ. Người dân địa phương nhớ ơn đức, tạc tượng Thánh Mẫu Thiên Y A Na rồi dựng nên Am Chúa ở lưng chừng núi Đại An để phụng thờ.
Đặc sắc Lễ hội Am Chúa
Theo quan sát của chúng tôi, cấu trúc của Am Chúa có bái đường và chính điện. Trên nóc bái đường và chính điện đều có đắp nổi hình tứ linh: long, ly, quy, phụng. Ở gian bái đường còn đắp nổi đôi câu đối bằng chữ Hán ghi lại sự tích Thánh Mẫu Thiên Y A Na. Giữa chính điện là khám thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na, 2 bên tả hữu thờ các ban liệt vị.
Tại Am Chúa vẫn còn giữ được nhiều sắc phong của triều đình nhà Nguyễn, trong đó có sắc phong của vua Tự Đức cho phép thờ phụng Thánh Mẫu Thiên Y A Na là “Hồng Nhơn phổ tế linh cảm diệu thông. Mặc tướng trang huy thượng đẳng thần”. Điều đó phần nào cho thấy giá trị văn hoá của Am Chúa đã được khẳng định từ xưa.
Hàng năm, từ mùng 1 - 3/3 âm lịch, Lễ hội Am Chúa được tổ chức để tưởng nhớ ơn đức của Thánh Mẫu Thiên Y A Na. Năm nay, Lễ hội Am Chúa có các hoạt động như: dâng hương, dâng hoa Thánh Mẫu Thiên Y A Na; lễ tế cổ truyền do các bô lão trong vùng thực hiện; lễ cúng ngọ. Cùng với đó là nghi thức hành lễ của các đoàn hành hương. Mỗi đoàn đến với lễ hội đều cầu mong cho quốc thái dân an, mùa màng bội thu, gia đạo bình an.
Ngoài ra, các đoàn hành hương còn thực hiện những tiết mục biểu diễn hát văn, múa bóng đặc sắc mang đậm màu sắc tín ngưỡng thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na. Trong những bộ trang phục đẹp mắt, các đoàn thay phiên nhau hát múa ca ngợi công đức của Thánh Mẫu Thiên Y A Na. Tiếng đàn, tiếng hát, điệu múa rộn ràng hòa quyện vào nhau mang đến bầu không khí lễ hội sôi nổi.
 |
| Dù ban đêm nhưng rất đông người về di tích Am Chúa để dự Lễ hội Am Chúa |
Đặc biệt, trong Lễ hội Am Chúa không thể thiếu điệu múa bóng để dâng lên Thánh Mẫu Thiên Y A Na. Đây là một điệu múa rất đặc sắc của người Chăm truyền lại, được Quách Tấn miêu tả chi tiết trong cuốn “Xứ trầm hương” rằng: “Người múa toàn là con gái. Áo xiêm rực rỡ; đầu đội, người cỗ hoa tươi, kẻ đèn lồng ngũ sắc. Đèn và hoa chồng cao như ngọn tháp. Vũ nữ múa theo điệu đàn điệu trống, đoanh lộn nhịp nhàng dưới ánh đuốc ánh đèn hừng hẫy.
Họ múa rất khéo và dẻo vừa mềm, mà đầu và thân cũng luôn luôn ngã nghiêng uốn éo theo bước chân nhịp tay, rộn ràng đều đặn. Thế mà đèn và hoa đội trên đầu, không vịn không đỡ mà vẫn không hề lay không hề dịch, dường như có những bàn tay vô hình đỡ nâng không thể nào giải thích được”. Từ đó, có thể thấy Lễ hội Am Chúa thể hiện rõ nét sự giao lưu văn hoá Việt - Chăm.
Theo bà Nguyễn Thị Kim Hương - Phó Chủ tịch UBND huyện Diên Khánh, để Lễ hội Am Chúa diễn ra an toàn, đảm bảo an ninh trật tự, phòng chống cháy nổ, vệ sinh môi trường, vệ sinh an toàn thực phẩm… các lực lượng chức năng của huyện đã phối hợp với Ban Quản lý di tích Am Chúa thực hiện tốt các nhiệm vụ được phân công. Bên cạnh đó, tạo điều kiện thuận lợi nhất để người dân về hành hương và tham gia các hoạt động lễ hội.
Không chỉ là di tích lịch sử văn hóa lâu đời, Am Chúa còn gắn liền với lịch sử đấu tranh cách mạng của quân dân xã Diên Điền nói riêng và huyện Diên Khánh nói chung.
Hiện nay, trước sân của am vẫn còn một cây mã tiền cổ thụ có tuổi thọ trên 350 năm. Trong những năm kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ, cây mã tiền nhiều lần được dùng làm cột treo cờ để biểu dương lực lượng, khơi dậy truyền thống yêu nước của nhân dân.
Sau lưng Am Chúa còn lưu lại dấu vết của lô cốt, giao thông hào bằng đá do thực dân Pháp xây dựng trong những năm chiếm đóng tại đây. Với nhiều giá trị văn hoá và lịch sử cách mạng, năm 1999, Am Chúa đã được xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa quốc gia.
