Đến Phù Yên vui Tết “Xíp xí” cùng bà con dân tộc Thái trắng

Ngày con cháu hướng về ông bà, tổ tiên

Người Thái trắng ở Phù Yên quan niệm rằng: Tết “Xíp xí” là ngày con cháu hướng về tổ tiên, là dịp để người lớn dành sự quan tâm, chăm sóc đặc biệt đến thế hệ trẻ. Vì vậy, ở nhiều nơi, đồng bào còn gọi “Xíp xí” là Tết của trẻ em. Ngoài ra, Tết “Xíp xí” còn có ý nghĩa như dịp sơ kết và ăn mừng cho thành quả lao động vất vả trong sáu tháng đầu của một năm. Dịp này, trẻ em không phải chăn trâu, làm việc nhà mà được vui chơi và thoải mái, ăn những gì mình thích.

Cũng giống nhiều nơi khác, Tết “Típ xí” của người Thái trắng ở Phù Yên được tổ chức duy nhất trong ngày 14/7 âm lịch. Trong ngày này, gia đình nào cũng có mâm lễ vật để cầu xin sự may mắn cho từng cá nhân, gia đình, dòng họ trong bản. Cầu xin may mắn của trời đất, cầu cho mưa thuận, gió hòa, phù hộ cho dân bản sức khỏe dồi dào để lao động. Cầu mong thần thánh, tổ tiên phù hộ cho con trẻ được mạnh khỏe, hay ăn chóng lớn, không ốm đau bệnh tật.

Theo các già bản kể lại, từ ngày xưa, sau khi thu hoạch và cày cấy, trẻ em đua nhau lên rừng thả trâu, người lớn ở nhà làm lễ gác cày bừa, rồi mổ lợn, gà, vịt tổ chức ăn uống linh đình, còn đám trẻ đi thả trâu không được gọi về và cũng không được để phần cỗ cho chúng. Thấy người lớn đối xử bất công, trẻ em buộc mồm trâu vào không cho ăn cỏ, tối về đàn trâu bị đói, cũng giống như lũ trẻ bị đói, không được người lớn quan tâm. Biết rằng đối xử không đúng với bọn trẻ nên người lớn hối hận. Họ thống nhất lấy ngày 14/7 âm lịch hàng năm tổ chức Tết “Xíp xí”, còn được gọi là Tết trẻ con”.

Mặc dù, Tết “Xíp xí” của người Thái trắng ở Phù Yên chỉ được tổ chức trong một ngày 14/7 âm lịch nhưng các gia đình đều chuẩn bị rất chu đáo cách đấy vài ngày, thậm chí chuẩn bị nuôi gà vịt, cá từ nhiều tháng trước. Trước tết từ 1 – 2 ngày, phụ nữ Thái sẽ vào rừng lấy lá chuối, lá dong, chọn những lá xanh khổ rộng về để gói bánh ít, chuẩn bị gạo nếp dẻo, thơm, lá nhuộm cơm đỏ, cơm đen. Còn đàn ông thì ra suối, xuống ao bắt cá về nướng, lên rừng đốt ong lấy nhộng để cho bữa tết xíp xí được tươm tất, đầy đủ.

Ngay từ sáng sớm ngày 14/7 âm lịch, bà con bản trên, bản dưới đã mổ gà mổ vịt, gà… chuẩn bị các món ăn cho ngày Tết “Xíp xí”, không khí đông vui nhộn nhịp. Từ các món ăn đặc trưng xôi đỏ, xôi tím, bánh, thịt vịt, gà đến ong rừng, cá nướng ngọt... tất cả đều là những sản phẩm nông nghiệp do chính bà con làm ra từ chính mảnh đất họ sinh sống.

Tết Xíp xí có 2 phần, phần “Mo” và phần “Hội”. Phần “Mo” tức thờ cúng tổ tiên, nhớ công ơn người khai phá tạo mường, lập bản và phần ăn uống, vui chơi, văn hóa, văn nghệ. Ở phần “Mo”, đồ vật cúng có nhiều thứ như: rượu, thịt, cơm nếp nhuộm màu, bánh kẹo, hoa quả, vải dệt thổ cẩm, song có hai thứ không thể thiếu là thịt vịt luộc và bánh ít uây (bánh tình nhân), một loại bánh được làm từ gạo nếp, gói bằng lá chuối rừng.

Theo quan niệm, con vịt gắn bó với đồng ruộng, sông suối, cúng thịt vịt là muốn con vịt ăn hết sâu bọ hại lúa, con vịt mang điều không may mắn, điềm xấu trôi theo dòng nước. Còn bánh ít uây gắn với câu chuyện tình yêu của một đôi trai gái yêu nhau nhưng không được gia đình đồng ý. Để có thể được bên nhau, họ cùng nhau quyên sinh, từ đó, đến Tết “Xíp xí”, các gia đình đều gói bánh ít uây để cúng, tượng trưng cho đôi lứa hạnh phúc, không tách rời nhau.

Khi đặt đủ đồ cúng lên bàn thờ, gia chủ bắt đầu cúng. Bài cúng tuy đơn giản nhưng phải có sự chứng kiến của các thành viên trong gia đình. Thông thường, chủ nhà thắp hương tự cúng, một số gia đình cầu kỳ hơn thì nhờ các thầy mo trong bản. Tựu chung lại, ý nghĩa bài cúng là cảm tạ công ơn sinh thành, dưỡng dục của tổ tiên, phù hộ cho mọi người trong gia đình sức khỏe dồi dào, cầu cho mưa thuận, gió hòa để cây lúa ngoài đồng phát triển xanh tốt, mùa màng bội thu, cuộc sống no đủ và mời các bậc tổ tiên về ăn tết với con cháu.

Sau khi cúng xong bàn thờ tổ tiên, sẽ là mâm cúng hồn con trâu. Cầu cho con trâu ham ăn cỏ, chóng lớn, béo khỏe để giúp người dân cày, bừa, sản xuất mùa vụ không lo bị dịch bệnh, lên đồi ăn cỏ không bị hổ vồ, rắn cắn. Ngoài ý nghĩa cầu mùa, Tết “Xíp xí” cũng là dịp để người lớn quan tâm, chăm sóc trẻ em. Vào ngày này, trẻ em được ông bà, cha mẹ may cho những bộ quần áo rực rỡ sắc màu để mặc đi chơi Tết.

Tết “Xíp xí” được tổ chức theo từng gia đình, có nơi theo dòng họ và tùy từng hoàn cảnh gia đình mà tổ chức to, nhỏ khác nhau. Sau khi cúng, các thành viên trong gia đình cùng những người khách ngồi quây quần bên mâm cỗ. Con cháu chúc người già sống lâu trăm tuổi; người lớn cầu mong lớp trẻ yên vui, khỏe mạnh.

Lưu giữ bản sắc văn hoá

Với người Thái trắng Phù Yên, “Xíp xí” cũng là dịp bà con thể hiện lòng hiếu khách của mình. Khách thân quen được mời từ trước đó mấy ngày, khách lạ cũng như khách quen đến nhà đều được đón tiếp nồng hậu, chu đáo, được thưởng thức những món ăn đặc trưng chỉ có trong ngày “Xíp xí”. Dịp này, gia đình nào mời được nhiều khách đến dự càng may mắn. Các món ăn trong mâm cỗ xíp xí rất đặc trưng, mỗi món đều có ý nghĩa riêng, đảm bảo hài hòa về dinh dưỡng, thơm ngon thật khó quên. Khi khách ra về, còn được gia chủ tặng cho bánh ít uây để làm quà, thể hiện sự mến khách, bày tỏ sự cảm ơn đối với khách.

Vui vẻ là vậy, song bà con không quên nhắc nhau ăn uống phải chừng mực để Tết “Xíp xí” đảm bảo linh thiêng, an toàn và lành mạnh. Bởi Tết “Xíp xí” còn có một ý nghĩa quan trọng, là phải vui chơi lành mạnh, tiết kiệm, nhất là uống rượu phải vừa tầm, uống đủ vui chứ không uống quá chén để hạn chế tai nạn rủi ro.

Tết “Xíp xí” chỉ tổ chức ăn một bữa trưa, buổi chiều, bà con lại lần lượt đến thăm nhau, uống với nhau vài chén rượu và cứ thế vòng quanh bản. Ngày này không có kiêng kỵ, khoảng cách, dân tộc, khách lạ cũng như khách quen đến nhà đều được đón tiếp nồng hậu, chu đáo, hoà mình vào cuộc vui, thưởng thức hương rượu nồng và những món ăn chế biến khéo léo của gia chủ. Bỏ qua cho nhau những xích mích, bất đồng trong sinh hoạt, cuộc sống hàng ngày.

Giờ đây, không chỉ đồng bào dân tộc Thái trắng mới tổ chức ăn Tết “Xíp xí” mà các dân tộc khác sống xen ghép trên địa bàn huyện Phù Yên cũng tổ chức ăn tết nhưng không thực hiện lễ thờ cúng như dân tộc Thái. Điều đó càng chứng tỏ ý nghĩa tốt đẹp của Tết “Xíp xí” đã lan tỏa trong cộng đồng và tình đoàn kết giữa các dân tộc chung sống trên mảnh đất Phù Yên ngày càng gắn bó, hòa đồng.

Ông Phan Quý Dương, Phó chủ tịch UBND huyện Phù Yên chia sẻ: “Tết “Xíp xí” là một trong những cái tết cổ truyền của đồng bào dân tộc Thái trắng huyện Phù Yên. Tết xíp xí được bà con lưu truyền từ đời này sang đời khác nhằm bảo tồn và phát huy nét đẹp truyền thống văn hóa của dân tộc mình. Thông qua những hoạt động trong ngày tết này, dân tộc Thái Phù Yên thể hiện tình yêu quê hương, giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc”.

Ngày nay, khi xã hội phát triển, trẻ em không còn phải lo việc chăn trâu mà tập trung vào việc học hành, rèn luyện thân thể. Nhưng không vì thế mà Tết “Xíp xí” bị lãng quên, ngược lại, luôn được gìn giữ, bảo tồn, cho dù đã có nhiều thay đổi về các món ăn trong ngày Tết và hình tổ chức nhưng ý nghĩa, tính nhân văn cao cả của Tết “Xíp xí” luôn được coi trọng, phát huy, lưu giữ.