Độc đáo kiến trúc tháp cổ 5 tầng
Mường Và theo tiếng địa phương có nghĩa là miền đất đông người tập trung sinh sống, đất đai bằng phẳng màu mỡ, phong cảnh đẹp. Tương truyền cách đây gần 5 thế kỷ, bộ tộc người Lào khi đến định cư ở Mường Và.
Quá trình sinh sống, người Lào đã mang theo tín ngưỡng của mình đến vùng đất mới. Hơn 400 năm trước, tại bản Mường Và, được sự giúp đỡ của cư dân bản địa, chủ yếu là người Thái (chiếm 53,76% dân số trong toàn tỉnh Sơn La) bộ tộc người Lào đã xây dựng lên tháp Mường Và theo tín ngưỡng của mình với phong tục thờ Phật trong chùa tháp, bởi vậy tháp Mường Và mang đậm dấu ấn của Phật giáo phái Tiểu thừa.
Tháp Mường Và cũng là một trong những công trình kiến trúc hiếm hoi ở Tây Bắc mang đậm dấu ấn văn hóa của người Lào trên đất Việt. Tháp Mường Và được xây dựng trên quả đồi nhân tạo, tòa tháp cao 13m hình bút tháp được chia thành 5 tầng. Giữa các tầng tháp trang trí bằng hình lõm (nhìn mặt cắt như hình bán nguyệt). Nơi tiếp giáp với tầng 2 trang trí hoa văn dây xoắn điểm xuyết hoa cúc. Nơi tiếp giáp với tầng 3 được trang trí hình voi đi lên núi... đến tầng 5 trang trí như một búp sen.
 |
| Tháp Mường Và tọa lạc trên đồi cao, đứng từ trên tháp nhìn xuống có thể ngắm trọn phong cảnh hữu tình của vùng biên Sốp Cộp |
Tháp xây bằng gạch vồ, mỗi viên gạch vồ có chiều dài là 35cm, rộng 15cm, dầy 6cm, là loại gạch mầu đỏ được gắn với nhau bằng vôi, cát và mật. Tháp được xây đặc toàn bộ, không có cửa, phân chia 4 mặt khá đều nhau, mỗi mặt quay một hướng.
Đến thăm Tháp Mường Và vào thời điểm này trong năm, bạn sẽ được thu trọn trong tầm mắt một màu xanh non bạt ngàn của những cánh đồng lúa Mường Và, Mường Lạn, Púng Bánh ở Sốp Cộp đang thì con gái. Đứng trên đồi cao từ chân tháp nhìn xa xa, bạn có thể thu trọn vào tầm mắt vẻ đẹp nước non sơn thủy hữu tình. Phía sau Tháp Mường Và là một dải núi dài ôm lấy tháp.
Trước mắt là một cánh đồng rộng lớn có con suối Nậm Ca chảy qua, phía xa có dãy núi chắn ngang. Vào lúc sáng sớm hay buổi hoàng hôn, xa xa màn sương giăng như một dòng sông mây ngang sườn núi. Từ trên đồi nhìn bao quát cả trung tâm xã với những cánh đồng lúa rộng, những mái nhà sàn mái lợp ngói phủ mầu rêu phong... khiến cảnh sắc trở lên huyền ảo, đẹp như trong phim ảnh.
Công trình của tình hữu nghị Việt - Lào
Di tích tháp Mường Và, ngoài ý nghĩa rất quan trọng về mặt kiến trúc cổ, kiến trúc nghệ thuật, còn có ý nghĩa lịch sử rất quan trọng bởi nằm ngay ở nơi tiếp giáp vùng biên giới giữa Việt Nam và Lào; qua đó khẳng định tình đoàn kết giữa Việt Nam và Lào cũng như mối giao lưu về văn hóa giữa hai dân tộc vùng biên giới là dân tộc Lào và dân tộc Thái ở Sơn La. Những năm gần đây, tỉnh Sơn La rất quan tâm tới di tích này. Ngoài hai lần trùng tu, tỉnh còn xây dựng nhà lưu niệm để lưu giữ những hiện vật có giá trị của di tích còn sót lại.
Theo lời kể, trong quần thể di tích tháp cổ Mường Và trước kia còn có một ngôi chùa gỗ 2 gian, cách tháp 100 m. Trong chùa có chỗ để thờ tượng (chùa thờ 13 tượng), là nơi để nhân dân trong vùng lui tới thực hiện các nghi lễ văn hóa tín ngưỡng. Ngoài ra trong ngôi chùa này còn có một trống gỗ, một sách cổ viết bằng chữ Phạn.
 |
| Cánh đồng Mường Và mùa lúa chín đẹp như một bức tranh |
Trải qua chiến tranh tàn phá và không có sự quản lý, lưu giữ, hiện nay chùa bị phá huỷ hoàn toàn; hiện vật trong chùa được phân tán trong nhân dân lưu giữ. Trải qua những biến cố thăng trầm hơn 400 năm của tháp Mường Và, do chiến tranh rồi thiên tai, hiện chùa và tháp Mường Và đã không còn nguyên vẹn như xưa, đến nay đã hai lần tháp được trùng tu lại theo kiến trúc cũ.
Di tích tháp Mường Và được xếp hạng Di tích kiến trúc cổ cấp quốc gia vào năm 1995. Tháp có một giá trị về mặt văn hóa, nghệ thuật và mang đặc tính văn hóa, tôn giáo của dân tộc Lào tại Tây Bắc nói chung, tỉnh Sơn La nói riêng. Ngoài những câu chuyện huyền bí, tháp Mường Và hiện được coi là công trình cổ kính bậc nhất của huyện Sốp Cộp và là một trong những công trình kiến trúc cổ còn lại ít ỏi trên vùng đất văn hóa Tây Bắc.
Đây cũng là một điểm tham quan hấp dẫn với du khách khi đến với Sơn La. Cùng với huyện Sốp Cộp, được biết Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Sơn La đang nghiên cứu về việc phát triển tuyến du lịch tại đây, nhằm quảng bá những giá trị văn hóa của tháp Mường Và cũng như tinh hoa văn hóa của địa phương.
Lễ hội truyền thống Mường Và được tổ chức vào ngày 15/4 hàng năm, nhân dân địa phương trong vùng nô nức đến Tháp Mường Và trảy hội, đón mừng năm mới. Với việc tôn tạo trùng tu tháp Mường Và, đây sẽ là điểm đến nằm trong tuyến du lịch của tỉnh, tạo điều kiện cho địa phương thúc đẩy phát triển du lịch sinh thái và cộng đồng.
Tháp Mường Và được coi là là sợi dây nối liền quá khứ với hiện tại. Ngôi tháp cổ ẩn chứa bao điều linh thiêng, huyền bí này chính là nơi nguyện cầu của người dân nơi đây về cuộc sống hòa bình, no ấm; cũng là dấu ấn độc đáo trong đời sống tâm linh của đồng bào dân tộc bao đời nay.
