Đình cổ bên sông Cầu
Cách trung tâm TP.Thái Nguyên khoảng 20km về hướng Đông Nam. Làng Phương Độ xưa thuộc tổng La Đình, phủ Phú Bình. Dù đã trải qua nhiều biến cố nhưng làng Phương Độ vẫn giữ được nét văn hóa xưa của làng quê Bắc bộ, bao gồm nếp sinh hoạt, công trình kiến trúc, lễ hội văn hóa và đời sống sản xuất.
Các cụ cao niên trong làng cho biết, đình Phương Độ có từ thời Hậu Lê, khoảng năm 1511 – 1512, là một trong những di tích kiến trúc nghệ thuật lâu đời nhất tỉnh Thái Nguyên còn lại đến ngày nay. Đình ban đầu dựng gần sát bờ sông Cầu, đến năm 1901, được chuyển vào giữa làng như ngày nay.
Khu đình nhìn từ xa nổi bật giữa phong cảnh làng quê. Mái đình 4 góc cong vút ẩn hiện dưới tán cây cổ thụ, phủ lớp rêu phong thời gian. Đình quay hướng Tây với 48 cột gỗ lim, trước cổng là ao bán nguyệt, xung quanh có tường xây bao bọc. Tương truyền, gỗ lim làm đình được chuyển từ Thanh Hóa ra.
Trên nóc mái đình được trang trí theo kiểu “Lưỡng long chầu nguyệt” đạt trình độ nghệ thuật cao. Theo các nhà nghiên cứu dân gian, rồng là biểu tượng của tài trí cao sang, quyền uy. Tổng thể rồng thời Lê nhìn dữ tợn hơn và lộ rõ uy quyền nhà vua gắn liền với thời kì Nho giáo thay thế Phật giáo làm quốc giáo.
 |
| Lễ hội đình làng Phương Độ. |
Hiện đình vẫn còn lưu giữ các hiện vật có giá trị như 1 sắc phong và 2 bức Đại tự thờ Dương Tự Minh thời Khải Định; Bàn hương án của cuối thời Lê đầu thời Nguyễn; Bát hương sành cổ (thời Lê); Hai cây nến đồng cao 0,8m (thời Lê) và các đồ vật quý như: Kiệu, bát hương, hương án… được trang trí và trạm trổ hoa văn tinh tế.
Không chỉ về kiến trúc, Đình phương Độ vẫn còn giữ được dáng vẻ uy nghiêm, cổ kính, nét đặc trưng riêng có. Bởi vậy, đình đã được công nhận là Di tích Quốc gia với những giá trị đặc biệt về lịch sử và nghệ thuật điêu khắc.
Thành hoàng làng độc nhất vô nhị
Theo tư liệu còn lưu giữ, đình Phương Độ thờ hai danh tướng thời vua Hùng là Cao Sơn và Quý Minh, tương truyền hai vị tướng này có công lớn trong việc đánh giặc phương Bắc, giữ yên bờ cõi nước ta.
Đặc biệt, đình còn thờ danh tướng Dương Tự Minh thời Lý. Ông là người dân tộc Tày, quê làng Quan Triều, phủ Phú Lương, nay thuộc thành phố Thái Nguyên, tỉnh Thái nguyên. Là một thủ lĩnh có uy tín được vua Lý giao phó cai quản phủ Phú Lương - một vùng đất rộng lớn tương đương với vùng đất thuộc tỉnh Thái Nguyên, Bắc Kạn, Cao Bằng, Tuyên Quang, một phần Hà Giang, Vĩnh Phúc và Lạng Sơn ngày nay.
Sách Đại Việt sử ký toàn thư và các cuốn sử sách khác đều ghi chép về hoạt động và công lao của Dương Tự Minh, đặc biệt là việc ông được vua Lý gả hai cô công chúa: “Tháng 12 (1127) gả công chúa Diên Bình cho thủ lĩnh phủ Phú Lương là Dương Tự Minh”, “Mùa đông tháng 10 (1142), sai thủ lĩnh phủ Phú Lương là Dương Tự Minh đến châu Quảng Nguyên để chiêu tập người châu ấy”, “Mùa thu tháng 8 (1143), xuống chiếu cho Dương Tự Minh cai quản việc công các khe động dọc theo biên giới về đường bộ”, “Ất Sửu (1145), tháng 8, mùa thu.
Người Thổ nhà Tống là Đàm Hữư Lượng vào cướp châu Quản Nguyên. Nhà vua sai bọn Dương Tự Minh đi đánh bại được giặc”, “Năm 1144 đem công chúa Thiều Dung gả cho thủ lĩnh Dương Tự Minh” (Đại Việt sử ký toàn thư tập 1, Ngô Sỹ Liên).
 |
| Linh vật trên đầu dư xà dọc của đình Phương Độ. |
Dương Tự Minh là một con người yêu nước, thương dân được thể hiện qua các sự kiện sử sách đã chép như việc dẹp giặc Tống ở phía bắc và thực hiện chính sách khoan thư sức dân ở địa phương. Dưới sự cai quản của Dương Tự Minh ở vùng phủ Phú Lương, nhân dân được ổn định, liên tục nhiều năm được mùa to.
Bởi những công đức lớn lao đó mà người Phương Độ đã thờ Ngài Dương Tự Minh làm Thành hoàng làng. Đối với người dân làng Phương Độ, lễ hội của đình làng có ý nghĩa rất lớn đối với đời sống tâm linh của người dân, hướng đến việc tri ân công đức của Đức Thánh Dương Tự Minh và cầu xin sự che chở của Ngài cho cả cộng đồng.
Do đó, đối với người dân Phương Độ, lễ vật dâng cúng lên Thành hoàng làng đều được lựa chọn vô cùng cẩn thận từ những sản vật của địa phương. Các vật phẩm dâng lên phải đảm bảo tư duy cân bằng âm - dương, mấu chốt của sự sinh sôi, phồn thịnh. Những năm gần đây bên cạnh những lễ vật mang tính quy phạm như: hoa quả, bánh chưng, bánh dày, mâm xôi thủ lợn, oản, cỗ chay cùng với vàng hương, trầu rượu, … Ngoài ra, các du khách và người dân quanh vùng khi tới lễ hội cũng dâng lên Đức thánh Dương Tự Minh những lễ vật là đặc sản của các vùng miền.
Vào mỗi dịp lễ hội, chỉ có thủ nhang và các bậc cao niên, đức độ, được dân làng tín nhiệm bầu ra mới được thực hành nghi lễ. Trong đó, nghi thức đại tế được thực hiện tại sân đình, chủ tế sẽ khoác lên mình chiếc áo dài thụng đỏ, quan viên mặc quần áo tế thụng xanh, đi hia, đầu đội mũ có dải.
Theo các bậc cao niên trong làng, trang phục xanh đỏ là màu gắn với sinh lực, gắn với bầu trời và là màu của thần linh. Cho nên chủ tế là người đứng chung gian giữa đời, giữa tầng dưới và tầng trên thay mặt dân thưa việc với thần thánh, đồng thời thay mặt thần thánh để tiếp cận với thế gian. Vì thế trong những lễ hội ở đây các cụ còn giữ được chuẩn mực phân tầng thế giới, nên chỉ một mình chủ tế được phục trang màu đỏ. Còn các bồi tế - tức quan viên chỉ được mặc quần áo tế màu xanh lam nhạt.
Suốt bao đời nay, lễ hội đình Phương Độ được nhân dân gìn giữ và duy trì tự nhiên trong cộng đồng như một nhu cầu tất yếu trong đời sống tinh thần. Hàng năm ở đình Phương Độ diễn ra nhiều kỳ lễ, ngày lễ tính theo âm lịch, nhưng được tổ chức quy mô hơn cả là ba kỳ: Thượng nguyên; Lễ cầu mát và Đại lệ, người dân địa phương thường gọi là Lệ làng. Đại Lệ, là lễ lớn nhất trong năm tổ chức từ ngày 9 đến 11 tháng 10 để tạ ơn Thành hoàng làng đã phù hộ cho nhân dân mùa màng bội thu và dâng lễ vật được chế biến từ sản vật địa phương để báo ân với Ngài.
Ngày nay, lễ hội đình Phương Độ ngày càng được nhiều du khách thập phương biết đến, góp phần quan trọng vào việc phát triển vănn hóa, du lịch, kinh tế của địa phương. Năm 2018, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đã quyết định đưa Lễ hội đình Phương Độ vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, loại hình Lễ hội truyền thống.
