Tuyến đường sắt 'huyền thoại' bị bỏ quên

Huyết mạch nối hành lang Đông – Tây của xứ Nghệ 

Từ những năm đầu thập niên 60 của thế kỷ trước, tuyến đường sắt được xây dựng từ Ga Cầu Giát (thuộc huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An) đến Ga Nghĩa Đàn (thuộc huyện Nghĩa Đàn, nay là TX Thái Hòa, Nghệ An) được xây dựng đưa vào hoạt động.

Cùng với chủ trương di dân lên miền Tây để xây dựng kinh tế, tuyền đường sắt là mạch nguồn duy nhất để vận chuyển người và hàng hóa nhanh nhất từ Phủ Quỳ xuống Quốc lộ 1A. Tuyến đường sắt có tổng chiều dài 32 km, với điểm đầu ở Ga Cầu Giát được thông với đường sắt Thống Nhất.

Thời gian này, tuyến đường sắt còn có nhiệm vụ quan trọng trong việc vận chuyển nhu yếu phẩm, vũ khí từ đồng bằng lên khu vực Nghĩa Đàn, sau đó theo đường rừng vào Nam, phục vụ cho cuộc chiến tranh đang bước vào giai đoạn ác liệt. 

Thời đó, vùng đất Phủ Quỳ là vùng đất đỏ badan lớn nhất nhì cả nước, nơi đây mọc lên những nông trường, lâm trường làm kinh tế, với nhiều hàng hóa như cam, quýt, cà phê, cao su… Những hàng hóa này nếu muốn chở về xuôi để tiêu thụ nếu không muốn đi bằng xe đạp thồ theo tuyến đường Tỉnh lộ 537 (nay là Quốc lộ 48) thì tàu từ Ga Nghĩa Đàn về Ga Cầu Giát là giải pháp tối ưu và nhanh nhất.

Ngoài ra, để vận chuyển những hàng hóa như phân bón, thuốc bảo vệ thực vật, sắt thép, xi măng… phục vụ người dân khu vực Tây Bắc xứ Nghệ, tàu hỏa cũng là phương tiện duy nhất và hiệu quả nhất. Nhu cầu thời đó rất cao, nên mỗi ngày có hàng trăm lao động tại các ga và gác chắn để phục vụ cho tàu thông suốt cũng như xuất phát và cập ga đúng giờ. 

Ông Nguyễn Hồng Duy (72 tuổi, trú tại Quỳnh Châu, huyện Quỳnh Lưu) nhớ lại, thời điểm đỉnh cao nhất của tuyến đường sắt này là những năm thập niên 90 khi cả nước rộ lên phong trào đào đá đỏ ở Quỳ Châu.

Ông Duy cho biết, thời điểm đó, mỗi ngày chỉ có 1 đôi tàu khách lên xuống nhưng khi nào cũng chật cứng khách. Có thời điểm một ngày ga Nghĩa Đàn dập cả 2.000 vé nhưng vẫn không đủ để bán cho khách đi. Cũng chưa có máy in nên trưởng ga và cả nhân viên đều phải vùi mình vào mà dập vé để phục vụ hành khách.

Giai đoạn tuyến đường sắt này hoạt động hiệu quả nhất là vào thập niên 70 với mỗi ngày 4 chuyến tàu ngược xuôi để phục vụ nhu cầu người dân, góp phần không nhỏ trong việc thúc đẩy sự phát triển của vùng Phủ Quỳ nói riêng và cả tỉnh Nghệ An. 

Gần 10 năm không một chuyến tàu dù mỗi năm “ngốn tiền tỷ”

Đến những năm sau này khi tuyến đường Tỉnh lộ 538 được nâng cấp thành Quốc lộ 48, việc thông thương trên đường bộ đã có phần thuận lợi hơn bằng xe khách, xe tải. Với lợi thế là nhanh hơn, thuận tiện hơn khi đường bộ nối tiếp Quốc lộ 1A nên đường sắt bắt đầu giảm sút về doanh số cũng như số chuyến mỗi ngày.

Gắng gượng mãi với những chuyến tàu không có khách nên năm 2006, công ty đường sắt đành phải dừng hoạt động vận tải hành khách. Đến năm 2012, chuyến tàu hàng cuối cùng cũng rơi vào hoàn cảnh tương tự và buộc phải ngừng hoạt động vì không hiệu quả. 

Từ chỗ hàng trăm lao động phục vụ trên tuyến đường sắt đến khi không còn khai thác nữa nên các cán bộ đường sắt đã được điều chuyển đến các nơi khác, một số ít nghỉ hưu, còn lại mấy người ở lại với nhiệm vụ chính là… bảo vệ.

Theo lãnh đạo Công ty Đường sắt Nghệ Tĩnh, hạn chế lớn nhất của đoạn đường sắt này là tốc độ, với 15km/h nên chỉ hơn 30km nhưng mất đến 2 tiếng, trong khi đi bằng đường bộ chỉ mất khoảng nửa tiếng.

Cùng với đó, việc chở hàng hóa thì giá vận chuyển rẻ hơn đường bộ nhưng kinh phí bốc dỡ tốn kém, cộng với sự bất tiện bởi thời gian di chuyển chậm nên các chủ doanh nghiệp, nông, lâm trường ở Phủ Quỳ không mặn mà với loại hình vận chuyển này.

Do không được đưa vào hoạt động nên tuyến đường sắt Cầu Giát - Nghĩa Đàn  trở thành điểm chăn thả gia súc cho những người dân sống hai bên đường sắt. Dọc đường ray, cỏ mọc lút, thậm chí những điểm giao nhau với đường bộ người dân đã đắp đất đá để thuận tiện hơn trong đi lại.

Theo quan sát, các thanh tà vẹt của đường ray đã bị mục nát, đinh ốc bị hoen gỉ nặng, các nhà ga như bị bỏ hoang... Dù gần 10 năm không có chuyến tàu nào chạy, nhưng mỗi năm Nhà nước vẫn phải chi trả hàng tỷ đồng cho việc bảo vệ, duy tu tuyến đường. Vì sự tốn kém này, đến năm 2014, ngành phải cắt giảm nhân lực, chỉ giữ lại 10 nhân viên bảo vệ. Tại điểm Ga Nghĩa Đàn bỏ hoang, không còn người trông coi.

Đến nay, mỗi năm ngân sách Nhà nước vẫn phải bỏ ra 1,4 tỷ đồng để chi trả lương cho nhân viên tại 2 trạm ga Quỳnh Châu và Nghĩa Thuận, phụ trách bảo vệ hành lang cho 2 đoạn đường. Những người công nhân này vài tháng lại phải vác máy đi cắt cỏ một lần để phát quang, cũng như bảo vệ tránh người dân lấn chiếm. 

Theo ông Cao Tiến Hùng, Giám đốc Công ty Đường sắt Nghệ Tĩnh thì dù tuyến đường không còn sử dụng, nhưng vẫn phải duy trì đội ngũ bảo vệ với kinh phí mỗi năm 1,4 tỷ đồng là không hề lãng phí vì “nếu không có đội ngũ này thì đường ray sẽ bị lấy trộm. Người dân cũng sẽ lấn chiếm hành lang”.

Ông Cao Tiến Hùng cũng cho rằng, không nên hủy tuyến đường này vì biết đâu sau này sẽ có nhu cầu trở lại. Khi đó nếu đường sắt không còn nữa phải đi giải phóng mặt bằng lại, rồi tốn rất nhiều kinh phí để xây dựng trở lại. 

Được biết, sắp tới Dự án đường cao tốc Bắc - Nam đi qua tỉnh Nghệ An, khi thi công sẽ phải xây dựng một tuyến cầu vượt với số kinh phí không nhỏ để tránh đường sắt bỏ hoang này. Trong tiềm thức của những người dân vùng Phủ Quỳ xưa, mỗi lần về nhà đều phải dừng lại Ga Cầu Giát để mua vé rồi ngược về thăm quê, giờ đây khi ngồi trên xe khách, đi theo Quốc lộ 48 trở về nhìn theo tuyến đường sắt từng một thời “hoàng kim” chạy dọc theo lẫn trong cỏ cây vẫn còn nhiều kỷ niệm…

“Nhìn đường sắt lại nhớ đến những thời điểm trước kia tấp nập lắm, hiện đại lắm, nhất là những lần về quê được đi tàu về nhanh và tiện là đưa được nhiều đồ, hàng hóa về. Bây giờ nhìn đìu hiu lại thấy tiếc, thấy nhớ và thấy hơi lãng phí cho một khối tài sản trước kia từng là một thời vàng son…”, một người dân địa phương từng đi tàu về quê mỗi dịp Tết Nguyên đán bồi hồi nhớ lại.