Xá lợi, còn được gọi là Xá lị hoặc phiên âm từ tiếng Phạn là "Sarira," có nghĩa đen là "những hạt cứng." Những hạt xá lợi có kích thước và màu sắc đa dạng, thường giống với hạt ngọc trai hoặc pha lê. Chúng hình thành sau lễ trà tỳ (hỏa thiêu) nhục cốt của các vị cao tăng Phật giáo.
Khi tìm hiểu về xá lợi tại chùa Gyuto, Minneapolis, Tiến sĩ y khoa Hoa Kỳ, bà Nisha J. Manek cho biết, bà cảm nhận một trạng thái tinh thần đặc biệt khi tiếp xúc với những viên xá lợi. Điều này thể hiện một khía cạnh năng lượng của xá lợi mà không thể diễn tả bằng lời nói.
Sarira có nhiều loại, dựa vào nguồn gốc hình thành, chúng có thể chia thành hai loại chính: xá lợi Phật và xá lợi của người tu hành.
Xá lợi Phật: Xá lợi Phật hình thành sau lễ hoả thiêu của Đức Phật, nhưng không phải ai cũng may mắn nhìn thấy. Xá lợi Phật thường có ánh hào quang mạnh mẽ, có khả năng phát sáng, và rất cứng rắn. Đây là loại xá lợi quý hiếm và chỉ một số người có thể thấy được.
Xá lợi của người tu hành: Xá lợi của người tu hành hình thành sau lễ hỏa thiêu của các vị cao tăng và Phật tử. Xá lợi có hình dáng, màu sắc và kích thước khác nhau tùy thuộc vào đạo hạnh của người tu hành. Điều này tạo ra sự đa dạng trong xá lợi và xá lợi thường được tìm thấy trong tro cốt của những người này.
Nguyên nhân hình thành xá lợi vẫn là một vấn đề gây tranh cãi. Nhiều người cho rằng xá lợi được hình thành do thói quen ăn uống đồ chay của các tu sĩ. Thức ăn chay chứa nhiều chất xơ và khoáng chất, giúp tạo điều kiện cho quá trình tiêu hoá hấp thụ cacbonat và muối photphat trong cơ thể để tạo thành xá lợi.
Một quan điểm truyền thống cho rằng năng lượng tinh thần và tinh thần tu hành có liên quan đến việc hình thành xá lợi. Tu sĩ và tu hành chân chính được cho là có khả năng hấp thụ năng lượng từ vũ trụ và biến nó thành xá lợi.
Một giả thuyết khác liên quan đến nhiệt độ hỏa táng. Các tinh thể có thể hình thành ở nhiệt độ thích hợp trong quá trình hỏa táng. Những tinh thể này sau đó biến thành xá lợi.
Còn có giả thuyết cho rằng, việc hình thành nên xá lợi là dấu hiệu của các bệnh lý như sỏi thận, sỏi mật… Tuy nhiên, những người mắc bệnh không một ai có các hạt này hoặc rất ít người có được. Đồng thời, các vị cao tăng có hạt xá lợi thường là những người già có thân hình khỏe mạnh và không mắc các bệnh trên. Như vậy, giả thuyết này có vẻ như không được chính xác.
Khoa học hiện đại cũng có một số lý giải cho sự hình thành của xá lợi. Theo tiến sĩ Max Planck, cha đẻ của thuyết lượng tử, mọi vật chất đều có sự rung động liên tục và năng lượng và vật chất có thể hoán đổi qua nhau. Điều này có thể giúp lý giải sự hình thành của xá lợi.
Với lời lý giải này, ta có thể hiểu rằng con người cũng có thể hấp thụ nguồn năng lượng đến từ vũ trụ. Và người làm được việc này chính là những vị cao tăng hay người tu hành chân chính.
Tu luyện thực sự là phải trở về với chân tâm (cốt yếu là chỉ tâm) và đồng hóa với đặc tính của vũ trụ. Khi đó, năng lượng của vũ trụ mới có thể kết tinh được trong cơ thể của người tu luyện. Khi năng lượng đạt đến một cảnh giới nhất định nào đó chúng sẽ làm thay đổi tế bào của cơ thể. Từ đây chúng sẽ biến thành vật chất cao năng lượng và đó là những hạt xá lợi.
Xá lợi là một hiện tượng linh thiêng và bí ẩn, được coi là bảo vật quý giá trong Phật giáo. Dù có nhiều giả thuyết và lý giải về nguyên nhân hình thành của xá lợi, chúng vẫn là một điều bí ẩn và đầy hấp dẫn đối với nhiều người. Cho đến nay, đây vẫn còn là một câu hỏi bí ẩn chưa có lời giải đáp.
Những trường hợp có thật về xá lợi
- Trong kinh sách của đạo Phật, lúc Đức Phật Thích Ca Mâu Ni nhập Niết bàn thì thi thể được các đệ tử hoả táng. Sau khi lửa tàn đã thu được 84.000 viên xá lợi có hình dạng, kích thước khác nhau toả ra nhiều tia sáng muôn màu. Sau đó những tinh thể này đã trở thành bảo vật vô cùng quý báu của hội Phật giáo.
- Tại Singapore vào năm 1990 cũng có một vị cao tăng đắc đạo – Hoằng Huyền pháp sư sau khi viên tịch đã tìm được 480 viên xá lị. Chúng có kích cỡ như hạt đỗ, trong suốt và vô cùng lấp lánh.
- Tại Trung Quốc vào năm 1991, phó Hội trưởng hội Phật giáo Ngũ Đài Sơn viên tịch lập kỷ lục thế giới với 11.000 hạt Sarira.
- Theo Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, tại Việt Nam vào thời đại vua Lý Thái Tông năm 1034 có hai nhà sư là Nghiêm Bảo Tính và Phạm Minh Tâm. Sau khi hai vị cao tăng viên tịch đã để lại hạt xá lợi và những hạt này đã được nhà vua đem thờ tại chùa Trường Thánh.
- Năm 1963, hoà thượng Thích Quảng Đức đã tự thiêu để chống lại sự đàn áp của Mỹ – Diệm. Mặc dù thi hài được hoả táng nhưng trái tim ngài không hề bị thiêu cháy mà vẫn còn mềm, nóng rồi nguội dần và cứng lại. Sau đó biến thành một viên xá lợi có màu nâu thẫm. Hiện Trái tim xá lợi được thỉnh về chùa Việt Nam quốc tự để bảo vệ và vẫn còn tồn tại cho đến ngày nay.
- Năm 2023, cố Đại sư Tinh Vân ở Trung Quốc sau khi làm lễ trà tỳ đã để lại vô số viên xá lị màu trắng, đen, vàng… nhẵn bóng như ngọc.