Huyền thoại giếng Vua
Giếng Vua còn được người dân gọi là giếng Gia Long hay giếng Xó La nằm ở thôn Đông, xã An Vĩnh. Nền giếng có dạng hình chữ nhật. Giếng có chiều sâu 6,7 m, được xây bằng đá ong, trát vữa xi măng.
Lòng giếng hình tròn, đường kính 1,9 m, được kè bằng đá cuội, đá phún xuất thạch, xen lẫn đá vôi. Đá ở đây được lựa chọn kỹ về kích cỡ và hình dạng, kè vào nhau khá công phu, vừa đẹp mắt, vừa rất chắc chắn, lại có khe hở vừa phải để nước mạch có thể thoát ra dễ dàng.
Tên gọi Xó La được nhiều người cao tuổi ở Lý Sơn giải thích rất cụ thể và giàu sức thuyết phục. Xó ở đây là một góc không gian hẹp; còn La bắt nguồn từ tên cây la. Giếng Xó La là giếng nước ở góc ruộng hẹp có nhiều cây la. Cũng có giải thích khác, cho rằng âm Xó La có nguồn gốc từ tiếng Chăm, song người đề xuất kiến giải này cũng không đưa ra dẫn chứng ngữ âm nào hợp lý.
Sự ra đời và tên gọi của giếng nước này gắn với nhiều huyền thoại. Tương truyền giếng nước trên là do vua Gia Long ban. Sau khi lên ngôi, vua Gia Long đã đi thăm các hòn đảo dọc bờ biển miền Trung và ghé huyện đảo Lý Sơn. Lúc ấy là thời điểm dân đảo gặp cảnh khô hạn chưa từng có. Là thiên tử cai quản muôn dân, vua Gia Long lập đàn tế trời cầu mưa.
Sau đêm tế trời, vua nằm mộng và được chỉ báo về địa điểm đào giếng nước ngọt. Hôm sau, vua sai người đào giếng ở chỗ đó. Quả nhiên, nước nhiều, ngọt và mát. Từ đó, người dân ở đảo nhớ ơn vua và đặt tên cho giếng là giếng Vua hay giếng Gia Long.
Một truyền thuyết khác là khi Nguyễn Ánh bị quân Tây Sơn truy đuổi, ông chạy dạt ra Lý Sơn. Đang mùa nắng hạn, lương thảo và nguồn nước ngọt bị cạn kiệt, ông cho quân sĩ đào giếng khắp đảo nhưng không có nước. Trong lúc sinh mệnh của Nguyễn Ánh và quân sĩ như “ngàn cân treo sợi tóc” thì ông nằm mơ thấy có người mách cho nơi đào giếng. Đúng như điềm báo, ông sai người đến đúng vị trí đã mách bảo. Quả nhiên, giếng mới chỉ đào sâu chừng hơn một mét là đã thấy nước ngọt.
 |
| Giếng Vua trở thành nơi mưu sinh của nhiều phu nước nghèo |
Tuy nhiên, theo sử sách để lại, những năm Nguyễn Ánh bị quân Tây Sơn truy đuổi, ông chưa bao giờ có mặt tại mảnh đất miền Trung. Vì vậy, sẽ khó có chuyện Nguyễn Ánh cùng quân sĩ của mình trôi dạt ra Lý Sơn để đào giếng nước này.
Một giả thuyết nữa có lẽ đúng hơn. Đây là giếng nước của người Chăm, cư dân cổ xưa có mặt trên đảo Lý Sơn đào cách đây nhiều thế kỷ. Nhiều tỉnh ở miền Trung thường có những giếng nước như thế. Đặc điểm của các giếng nước này là nằm gần biển, được xây bằng loại đá ong hoặc gạch Chăm cổ.
Theo các nhà nghiên cứu, giếng nước này xuất hiện thời vương quốc Chăm, tức là khoảng thế kỷ XV. Người Chăm sống tập trung ở khu vực ven biển, hải đảo, giỏi nghề biển, có biệt tài chọn những nơi có mạch nước ngầm tốt để đào giếng, lấy nước ngọt dùng và bán cho các thương thuyền đi lại dọc theo ven biển. Khi người Việt đến, các giếng này vẫn được tiếp tục sử dụng và duy trì cho đến ngày nay.
“Nước thánh nước thần”
Trải qua nhiều thế kỷ tồn tại, giếng Xó La đã cung cấp nước uống, nước sinh hoạt phục vụ đời sống công đồng cư dân trên đảo. Trên toàn đảo Lớn của huyện đảo Lý Sơn hiện có chừng trên 1.000 giếng nước, trong đó có khoảng một nửa giếng nước ăn nhưng vào thời kỳ đỉnh điểm mùa khô, chỉ duy nhất giếng Xó La là còn nước ngọt dù chỉ cách biển chừng 5m.
Ông Phạm Thoại Tuyền (67 tuổi, một người am tường về văn hóa Lý Sơn) nói rằng chỉ có thể gọi đó là “nước thánh nước thần” mới có thể lý giải được vì sao cách mép nước biển có vài ba sải tay mà giếng Xó La chưa bao giờ nhiễm mặn, cũng chưa bao giờ cạn nước, kể cả những năm đỉnh hạn.
Để thử xem mạch nước giếng Vua nhiều và mạnh như thế nào, một số người dân sử dụng 4 máy bơm đồng loạt hút nước ra. Dù máy chạy gần nửa ngày nhưng mực nước giếng vẫn không xê dịch bao nhiêu. “Quanh năm suốt tháng, nước giếng ngọt và trong vắt. Ở Lý Sơn hiện có khá nhiều giếng nước, nhưng để pha được ấm trà ngon thì không đâu bằng nước giếng Vua”, ông Tuyền cho biết.
Hầu như tất cả các quán cà phê, nước giải khát, hàng ăn uống trên huyện đảo Lý Sơn, kể cả những người thích uống trà, đều sử dụng nước lấy từ giếng này. Cũng do nhu cầu dùng nước giếng Xó La mà trên đảo xuất hiện dịch vụ lấy nước giếng bán lại cho người dùng.
Có hơn 10 người, chủ yếu có đời sống khó khăn, sống dựa vào việc lấy nước giếng Xó La. Những tháng mùa hè, nguồn nước ít hơn, những người lấy nước phải chọn thời điểm giếng thưa hoặc vắng người, dùng gàu lấy nước từ giếng lên theo cách thủ công, cho vào các can nhựa (20 lít - 30 lít) rồi đưa lên xe đạp, hoặc xe máy vận chuyển đến cho người dùng.
 |
| Giếng Xó La vừa được công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh |
Ông Lê Văn Triển (61 tuổi) làm phu nước từ 2 năm nay. Trước đây ông làm nghề gò hàn, nhưng giờ bà con chủ yếu sử dụng các vật dụng bằng nhựa nên đành giải nghệ. Vì có xe máy nên ông Triển chở nước bán ở các nơi xa hơn với giá 6.000 đồng/20 lít. “Lúc đầu do chưa quen công việc nặng nhọc này nên tôi thường xuyên bị đau nhức, nhất là lưng và vai, tối về phải xoa bóp mới đỡ. Tuy nhiên nhờ cái nghề này mà cuộc sống của gia đình cũng tạm ổn”, ông Triển tâm sự.
Từ bao năm qua, sự tồn tại của giếng Vua trên đảo Lý Sơn như chiếc “phao cứu sinh” cho hàng ngàn người dân trên đảo mỗi mùa khô hạn. Tuy nhiên, thời gian gần đây khi tuyến kè chắn sóng Đông Nam trên đảo triển khai thi công thì cả khu vực này đã bị đào bới tan hoang, phá vỡ cảnh quan môi trường tự nhiên trong khu vực giếng Vua. Người dân đang lo, trong tương lai gần, sẽ có nhiều tác động xấu đến mạch nước ngầm, ảnh hưởng đến chất lượng nguồn nước.
