Năm 2013, nghề làm tranh dân gian Đông Hồ được công nhận là Di sản Văn hóa phi vật thể Quốc gia. Việt Nam đệ trình UNESCO hồ sơ “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” để được xem xét ghi vào Danh sách Di sản Văn hóa phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Việc đệ trình UNESCO đưa vào Danh sách cần bảo vệ khẩn cấp là một hành động cấp bách nhằm thu hút sự quan tâm của cộng đồng quốc tế, huy động nguồn lực và xây dựng các chương trình bảo tồn hiệu quả, giúp nghề làm tranh Đông Hồ vượt qua giai đoạn khó khăn, hồi sinh và phát triển bền vững. Đây sẽ là một bước đi thiết thực gìn giữ nghề tranh và góp phần xây dựng một sản phẩm văn hóa trở thành thương hiệu, quảng bá, giới thiệu về văn hóa Việt Nam ra thế giới.
“Màu dân tộc sáng bừng trên giấy điệp”
Tranh Đông Hồ hay còn có tên đầy đủ là tranh khắc gỗ dân gian Đông Hồ, là một dòng tranh dân gian Việt Nam với xuất xứ từ làng Đồng Hồ (xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh). Đây là dòng tranh sản xuất bằng phương pháp thủ công truyền thống, sử dụng chất liệu có sẵn trong thiên nhiên.
Trước đây, tranh Đông Hồ còn được gọi là tranh Tết, vì thường được sản xuất vào cuối năm để phục vụ nhu cầu trang trí và thờ cúng của các gia đình mỗi dịp Tết đến, Xuân về. Chợ tranh Tết xưa diễn ra tại đình Đông Hồ vào các ngày 6, 11, 16, 21 và 26 tháng Chạp hằng năm. Trong mỗi phiên chợ có hàng nghìn bức tranh các loại được mang ra bày bán. Vào thời kỳ cực thịnh trước năm 1944, tại Đông Hồ có 17 dòng họ cùng tham gia sản xuất tranh. Hiện nay, sức tiêu thụ dòng tranh Đông Hồ giảm đáng kể, bị cạnh tranh, các xu hướng nghệ thuật phương Tây đã làm thay đổi thị hiếu và nhận thức xã hội. Dòng tranh Đông Hồ lại phải đối mặt nguy cơ mai một.
Là đời thứ 14 của dòng họ Nguyễn Hữu, một trong hai dòng họ hiếm hoi còn làm tranh tại làng tranh Đông Hồ, NNƯT Nguyễn Hữu Quả chia sẻ: Số gia đình chuyên làm tranh còn lại quá ít và đến 90% người dân trong làng đều chuyển qua làm nghề hàng mã để sinh sống, chỉ vì một lý do duy nhất là không tìm được đầu ra cho tranh. Hiện chỉ còn 3 dòng họ giữ được nghề của cha ông với khoảng 30 người trực tiếp tham gia vào hoạt động làm tranh. Hiện chỉ còn 3 gia đình tâm huyết, bám trụ với nghề, được coi là “di sản sống” của làng tranh Đông Hồ, đó là NNƯT Nguyễn Đăng Chế, NNƯT Nguyễn Hữu Quả và NNƯT Nguyễn Thị Oanh.
Tranh Đông Hồ trong chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa
Để bảo tồn, phát huy giá trị của làng tranh, góp phần phát triển công nghiệp văn hóa, tỉnh Bắc Ninh đã khánh thành Trung tâm bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ. Thông qua các hiện vật, hình ảnh, sơ đồ, câu trích tại Trung tâm, người xem có thể nắm được gốc tích của một nghề truyền thống nổi tiếng. Hoạt động tổ chức trưng bày không gian “Chợ tranh Đông Hồ” là một việc làm thiết thực góp phần bảo vệ, phát triển nghề làm tranh dân gian Đông Hồ.
Từ tháng 11/2023 đến nay, Sở VH,TT&DL tỉnh Bắc Ninh tổ chức các chợ phiên tái hiện không gian chợ tranh Đông Hồ tại Trung tâm Bảo tồn tranh dân gian Đông Hồ. Trong không gian đậm đà bản sắc làng quê Kinh Bắc, tại không gian chợ tranh, du khách không chỉ được ngắm nhìn, mua về những bức tranh dân gian mà còn được tìm hiểu về nghề làm tranh, từ khâu nguyên liệu cho tới các công đoạn để có được một bức tranh hoàn chỉnh.
Trung tâm Bảo tồn di tích và xúc tiến du lịch Bắc Ninh cũng đã kết nối, tổ chức chương trình ký kết về phát triển du lịch, quảng bá tranh dân gian Đông Hồ với một số công ty du lịch để đưa du khách đến với làng tranh ngày một nhiều hơn.
Tại Hội thảo khoa học quốc gia “Thực trạng và giải pháp bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật truyền thống Việt Nam trong bối cảnh phát triển kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế” vừa diễn ra tại Hà Nội, PGS.TS. Đoàn Thị Mỹ Hương, nguyên Trưởng Ban nghiên cứu nghệ thuật, Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam đã đưa ra một số giải pháp về nguồn nhân lực, cụ thể: Mở rộng các hình thức đào tạo, truyền dạy gây hứng thú và say mê của giới trẻ dưới nhiều hình thức khác nhau: đưa vào chương trình giáo dục phổ thông dưới dạng bài thủ công hoặc giờ học mỹ thuật học theo vốn cổ; Mở lớp dạy nghề, trung tâm, xưởng sản xuất nghề thủ công truyền thống;…
PGS.TS. Đoàn Thị Mỹ Hương còn nhấn mạnh việc xây dựng chiến lược phát triển công nghiệp văn hóa, trong đó cần có chính sách hỗ trợ và tôn vinh những nghệ nhân tiêu biểu; Xây dựng hoặc thành lập quỹ hỗ trợ và cho vay để sản xuất kinh doanh sản phẩm tăng thu nhập; Thúc đẩy lồng ghép công tác bảo vệ di sản tranh Đông Hồ vào các kế hoạch chính sách phát triển kinh tế; Tư liệu hóa nhằm bảo tồn di sản và xây dựng website quảng bá và chia sẻ kinh nghiệm bảo tồn…
