“Ngày mồng 9 tháng 9, giờ Mão (năm Bính Thân, niên hiệu Minh Mệnh thứ 17 – khoảng 6h sáng ngày 18/10/1836) có 3 dải khí vàng ùn lên bắt đầu từ phía đông nam, qua một giờ thì biến thành mây đen rồi mưa xuống.
Nguyễn Đăng Giai bắt được Đoàn Đóa (Danh) Lại ở Gia Lâm. Lúc bấy giờ Lại đổi họ tên làm đạo sĩ. Có Tú tài người Hưng Yên là Kỳ từng quen mặt, gặp (Đoàn Danh Lại) ở quán trọ Gia Lâm, lập tức bèn gọi hai người thợ trói bắt giải nộp cho quan tỉnh. Lại tự tử. Thưởng cho Kỳ 100 lạng bạc. Sau phong cho làm chức Chủ sự.
Ngày 20, ngày Canh Tý (29/10/1836), nửa đêm, phía đông, sấm đánh như pháo nổ”.
Cũng sự kiện trên, Đại Nam thực lục thấy có chép lại, nhưng vắn tắt hơn và có một vài khác biệt:
“Năm ngoái, tỉnh Hải Dương bắt được, đem giam, Danh Lại vượt ngục trốn. Đến bấy giờ Lại lẻn đến huyện hạt Gia Lâm, tỉnh Bắc Ninh. Tỉnh phái thám báo là Tú tài Bùi Duy Kỳ đem gia đinh hiệp cùng Tổng lý sở tại bắt được, giết đi. Thưởng cho Duy Kỳ 500 quan tiền và chức hàm Tư vụ, hậu bổ ở Bộ. Thưởng cho 100 quan tiền; quan tỉnh là bọn Hoàng Văn Trạm, gia cấp và kỷ lục có thứ bậc khác nhau”.
Cái điềm thiên nhiên hôm mồng 9/9 mà Phan Thúc Trực nhắc tới ở đoạn trên thường chỉ vào một năm mưa thuận gió hòa, nhà nông làm lụng đỡ lần hồi: “Mồng 9 tháng 9 có mưa/ Dù ai đi sớm về trưa mặc lòng/ Mồng 9 tháng 9 không mưa/ Cha con bán cả cày bừa mà ăn”. Nhưng cũng cái điềm ấy lại chỉ ra một cái tang và sự mất mát lớn: Đoàn Danh Lại – thủ lĩnh cuộc khởi nghĩa Dị Chế – Hưng Yên đã ngã xuống trên mảnh đất Gia Lâm – Bắc Ninh.
| |
| Nhóm nghĩa quân của Đề Thám. Hình chụp khi Đề Thám và Pháp còn hòa hoãn. Trong hình có hai thủ lĩnh nghĩa quân Yên Thế là Cả Rinh và Cả Huỳnh, đều là con nuôi của Đề Thám. |
Vậy thì, trước khi hy sinh, người anh hùng – chiến tướng ấy đã để lại danh gì cho núi sông khiến cho người đời sau phải ghi lòng tạc dạ?
Vốn quê ngã ba sông nước Dị Chế, Tiên Lữ, Hưng Yên, Đoàn Danh Lại sinh ra và lớn lên trong những năm quê hương triền miên bị vỡ đê, lụt lội.
Đoàn Danh Lại sau khi đổi thành Trương Thận, đã cùng Hoàng Đức Thiềm phát động cuộc khởi nghĩa ngay tại quê nhà, gây cho quân triều đình nhiều thiệt hại lớn ở Khê Than (Thiên Thi – Hưng Yên, tháng 6/1833), Đông Xá – Long Tửu (Đông Ngàn – Bắc Ninh, tháng 6/1834) để rồi bị giam trong ngục tối Hải Dương (tháng 12/1835).
Tại ngục thành, không ai có thể ngờ một người vốn sinh ra trong một gia đình làm nghề dạy học mà tài năng lại xuất chúng đến thế, như Đại Nam thực lục ghi nhận:
“Đoàn Danh Lại vượt ngục trốn thoát. Tổng đốc Nguyễn Công Trứ dâng sớ, xin nhận tội. Vua lấy làm lạ, dụ rằng: “Đoàn Danh Lại trốn đã lâu năm, vừa mới bị bắt để xử án, đồ hình cụ có đủ cũi gỗ, xiềng sắt, chỗ nhà ngục có tường đá bao quanh, thế mà dễ dàng cắt được đinh, mở được cũi, vượt hai lần tường thành, đeo xiềng trốn đi, mà tất cả quan lại, quân dân trong ngoài một thành đều ngủ mê, không một ai biết… Lại chuẩn cho các tỉnh Bắc Kỳ hễ ai bắt được Đoàn Danh Lại, thì không kể là quan quân, dân thứ, đều thưởng cho 500 quan tiền; kẻ nào biết rõ sự tình mà còn chứa chấp thì phải đồng tội”.
Về việc này, Phan Thúc Trực trong Quốc sử di biên cho biết thêm: “Lúc bấy giờ vì Đoàn Đóa (Danh) Lại (tục gọi là Trương Thận) ở Tiên Lữ vượt ngục trốn thoát nên (Nguyễn Công) Trứ bị đi Hiệu lực. Con trai của Trứ đang ở Kinh, làm Chánh vệ Cẩm y xin được đi tróc nã Lại, vua khen có lòng dũng nên cho phép đi 3 tháng nhưng không bắt được, Trứ xin cho Chánh vệ được trở về, thưa rằng: “Thần có lỗ mãng, đần độn cũng không đến nỗi phải nhờ vào sức của con”. Vua bèn lệnh cho ông đắp cao tường ngục thêm độ 2 thước…
| |
| Huyện Yên Thế nằm ở phía Tây Bắc tỉnh Bắc Giang, trong những năm 1884-1913 là căn cứ kháng chiến của cuộc khởi nghĩa Yên Thế, do Hoàng Hoa Thám lãnh đạo, chống Pháp xâm lược. |
Trước đây, do Đoàn Danh Lại trốn tù, có chỉ dụ người nào ở Bắc Kỳ bắt được Lại thì thưởng 100 lạng bạc nhưng chưa có người bắt được. Gặp đúng lúc anh cả của Lại (là Đoàn Văn Kính) đi chữa bệnh ở nhà Cai tổng ở Hưng Yên rồi làm nghề chế cối xay bột gạo ở đó. Lý trưởng bắt nộp quan phủ, quan quy công về cho Cai tổng”.
Trong khi đó, sau khi thoát ngục Hải Dương, Đoàn Danh Lại về gây dựng lực lượng tại trang Phú Nông (Thần Khê, khi đó còn thuộc Hưng Yên) rồi xuôi ngược khắp Ninh Bình, Sơn Tây, Bắc Ninh cho đến tháng 10/1836 gặp nạn trên đất Gia Lâm.
Đoàn Danh Lại hy sinh để lại hai con trai còn thơ dại. Người con lớn là Đoàn Văn Lễ (sau đổi là Trương Văn Leo) và người con thứ là Đoàn Văn Nghĩa (sau gọi là Giai Thiêm) mới mấy tháng tuổi, được người chú bế chạy sang Sơn Tây rồi lưu lạc về vùng Yên Thế, Yên Dũng tỉnh Bắc Ninh. Giai Thiêm về sau thành nghĩa tử trong gia đình Cai tổng Thân Bá Nghị, Thân Bá Phức. Được nuôi dưỡng và tiếp tục rèn luyện chí khí dưới nếp nhà hào phú, có máu mặt nhất vùng Song Yên, Giai Thiêm dần dần tích tụ được khí cốt để sau này trở thành người anh hùng dân tộc Hoàng Hoa Thám.
Một gia đình, nhiều thế hệ từ Đoàn Danh Lại, qua Hoàng Hoa Thám… đã nối đời đứng dậy vì nghĩa cả của dân tộc, đúng như lời thơ mà gia đình tự nhận: Sơn Tây khởi nghĩa tung hoành/ Ba đời vì nước tan tành biệt ly/ Sa chân gặp bước lâm nguy/ Họ hàng tan nát còn gì nữa đâu/ Dấu nhà còn chút về sau/ Họ Trương biến mất bảo nhau họ Hoàng/ Có người cải lại họ Đoàn/ Họ Trương ai biết, họ Hoàng nào hay/ Nước non vẫn nước non này/ Trăm năm tạc dạ đợi ngày vinh quang…