Đồ chơi của Tết Trung thu xưa
Nghề làm đồ chơi dân gian nặng bằng đất sét thôn Đông Khê, xã Song Hồ tồn tại khoảng hơn 100 năm và trở thành một dòng nghệ thuật riêng biệt. Tuy nhiên, không ai biết nghề bắt nguồn từ đâu và có chính xác từ bao giờ. Ông Phùng Đình Giáp chỉ biết rằng, như một lẽ tự nhiên “ông tôi làm, cha tôi làm và tôi cũng tiếp tục làm”.
Trong ký ức của ông Giáp, cách đây vài chục năm, cả làng Đông Khê của ông cùng nhau làm phỗng đất, không riêng nhà ai. Cả làng quanh năm làm phỗng đất bởi đây là một món đồ chơi dân gian được ưu thích của trẻ con thời xưa, khi những món đồ chơi hiện đại chưa du nhập vào nước ta.
Ông Giáp nhớ như in mỗi dịp Rằm tháng Tám cả nhà như có hội bởi đây là dịp phỗng đất được săn mua nhiều nhất, cả làng làm không đủ bán. Ngôi làng nghề Song Khê của ông cung cấp phỗng đất cho cả vùng Hà Bắc cũ (nay là Bắc Giang và Bắc Ninh), mỗi dịp Trung thu cả làng quẩy gánh ra chợ bán, chợ Hồ bên bờ sông Đuống tấp nập kẻ bán người mưa. Những ông phỗng nhỏ rực rỡ sắc màu được bày bán la liệt trên những chiếc mẹt tre đã cũ.
 |
| Một bộ phỗng truyền thống trong ngày Tết Trung thu xưa. |
Phỗng đất không chỉ là đồ chơi của con trẻ ngày xưa mà còn mang giá trị văn hóa truyền thống, thể hiện hồn cốt quê hương. Trong mâm cỗ đón trăng Rằm tháng Tám, ngoài hoa quả, bánh kẹo các loại, không thể thiếu bộ phỗng đất và đèn ông sao. Trong ký ức của nhiều người, mâm cỗ Trung thu ngày xưa, ngoài mâm ngũ quả, đĩa bánh đúc, bánh trung nướng, bánh dẻo, gói kẹo, đèn ông sao, ông tiến sĩ giấy và hoàn toàn không thể thiếu một bộ phỗng đất.
Mâm cỗ này sẽ được bày giữa sân dưới ánh trăng sáng, trong khi đám trẻ con rước đèn ông sao khắp các ngõ ngách trong làng. Đến khoảng chín giờ đêm, các cháu trở về quây quần bên mâm cỗ trông trăng để nghe ông bà cha mẹ giảng giải về ý nghĩa bộ phỗng này.
Theo ông Giáp, bộ phỗng đất trong ngày lễ Trung thu gồm năm hình tượng: “em bé ôm bông hoa” tượng trưng cho con cháu; “ông phỗng đứng”, đại diện cho thế hệ lớn tuổi; ở giữa hai bức phỗng là ông sư, tượng trưng cho lương tâm, đạo đức. Đứng hai bên là chú chim câu, bộc lộ khát vọng hòa bình tự do, và chú rùa – tượng trưng cho sức sống mãnh liệt giữa biển lớn. Rùa còn là loài vật thiêng liêng được thần thánh hóa trong truyền thuyết của người Việt.
 |
| Ông Phùng Đình Giáp tiếp đón và giới thiệu cho nhiều du khách nước ngoài về nghề làm phỗng truyền thống. |
Ý nghĩa đặc biệt của bộ phỗng, theo ông Giáp, là vị trí của nhân vật ông sư. “Nhân vật ông sư đứng ở vị trí trung tâm, nối liền hai thế hệ già và trẻ không chỉ tượng trưng cho dòng chảy thời gian, mà còn là lời nhắc nhở về sự nối tiếp truyền thống. Những cụ già rồi sẽ mất đi, nhưng cùng giờ cùng phút cũng có những em bé sinh ra, và thế là sự nối tiếp ấy vẫn luôn được nối dài”.
Ông Giáp vẫn nhớ, ở làng quê của ông, xưa kia cứ đến gần Trung thu, trẻ con lại khóc đòi mẹ mua bằng được bộ phỗng, còn anh chị lớn thì háo hức ra chợ tìm mua để về dạy lại cho đứa em mình. “Giá trị truyền đạt ấy cứ liên tục được tiếp nối từ thế hệ này đến thế hệ sau. Đó là cách mà bộ phỗng đã tồn tại trong tâm thức người dân nơi này”, ông Giáp dãi bày.
Tuy nhiên, từ nhiều năm trở lại đây khi các món đồ chơi hiện đại, giá thành rẻ tràn ngập khắp thị trường, len lỏi vào từng ngõ xóm, làng quê thì chẳng còn mấy đứa trẻ nhớ và biết về những chú phỗng đất. Mỗi dịp Trung thu giờ đây, phỗng đất đã được thay bằng ô tô nhựa, súng phun nước, các con vật có động cơ có thể chạy nhảy... Bởi vậy mà giờ đây, mỗi dịp Trung thu đến, gánh phỗng đất của gia đình ông Giáp bỗng trở nên lạc lõng, trơ trọi giữa chợ quê.
Những đứa trẻ thích thú với thứ đồ chơi hiện đại, bắt mắt hơn là bộ phỗng cổ truyền. Những người dân cũng không còn theo nghề được nữa, họ chuyển hẳn sang làm hàng mã. Dường như phỗng đất không còn chỗ đứng ngay trên chính mảnh đất đã sinh ra nó. Dù biết đó là quy luật tất yếu, hoàn cảnh chung của nhiều nghề truyền thống bị ảnh hưởng do cuộc sống hiện đại nhưng ông Giáp vẫn luôn nói rằng: “Tôi không cam lòng nhìn một phần quá khứ của cha ông biến mất. Phỗng đất là một phần văn hóa quê hương”.
Thổi hồn vào đất
“Anh kể một nghề đam mê/ Sinh ra từ một làng quê/ Truyền thống các cụ làm nghề dân gian/ Chỉ từ đất sét làm nên. Nào là ông phỗng lại thêm chim rùa/ Thời gian dầu dãi nắng mưa/ Giữ gìn nghề tổ sớm trưa miệt mài/ Không bon chen, chẳng khoe tài/ Thổi hồn vào đất biệt tài nghệ nhân. Song Hồ nhân kiệt địa linh/ Ngàn năm văn hiến danh vinh làng nghề”
Bài thơ “Người giữ hồn đồ chơi dân gian” được bà Nguyễn Thị Điểu, vợ ông Giáp ngâm ngay trong sân nhà khiến những du khách tham quan không ngớt tay tán thưởng. Bà Điểu là người đã đồng hành cùng chồng trên con đường gìn giữ và lưu truyền nghề làm phỗng đất. Từ đam mê của chồng, phỗng đất cũng đã trở thành một phần không thể thiếu của cuộc đời bà.
 |
| Nhiều khách nước ngoài đến tham quan, trải nghiệm làm phỗng. |
Ông Phùng Đình Giáp bắt đầu học làm phỗng đất từ năm 8 tuổi. Ở một ngôi làng có truyền thống nghề thủ công như Đông Khê thì việc một đứa trẻ từ 6 – 7 tuổi bắt đầu học nghề không có gì lấy làm lạ. Gia đình ông Phùng Đình Giáp có tới ba đời làm phỗng đất, bắt đầu từ ông nội, bố rồi tới ông. Bởi vậy, chẳng khó hiểu khi ông Giáp yêu và tâm huyết với nghề làm phỗng đất đến thế.
Dù vậy, ông Phùng Đình Giáp cũng thừa nhận rằng nghề làm phỗng rất khó để tồn tại, khi mà rất nhiều nguyên liệu tạo ra nó giờ đây không dễ dàng tìm được như trước kia, thêm vào đó công đoạn làm rất tốn công, trong khi số tiền thu được thì không đáng kể.
Để làm được bộ phỗng, bắt buộc phải sử dụng đất thó - sự kết hợp giữa đất sét và giấy bản. Đất sét phải được đào ở độ sâu từ 2,5m đến 3m và chỉ lấy khoảng 20cm đến 30 cm để có độ mịn, sạch. Đất sét sau đó sẽ được đem phơi khô, cho vào cối đập, giã thành bột mịn rồi sàng đến khi có độ mịn mát tay, có màu xám nhạt là đạt chuẩn.
“Trước kia, cả dân làng thường đào giếng khơi to bằng một sào ruộng, mình tranh thủ lấy đất thó ở dưới lòng đất, phơi khô rồi mang cất đi, dự trữ cho cả năm sau, năm sau nữa. Những năm gần đây, dân làng chỉ đào giếng khơi có đường kính tầm 1m nên số đất sét xin được cũng ít hẳn. Vì vậy ông Giáp phải tranh thủ đào đất sét từ đồng ruộng hoặc ao, hồ sen vào mùa cạn nước. Không phải đất sét thì không được”, ông Giáp cho biết.
 |
| Những sản phẩm phỗng đất truyền thống và hiện đại của ông Phùng Đình Giáp được nhiều người yêu thích. |
Ngay từ nhỏ, khi bắt đầu phụ gia đình làm phỗng đất, ông Giáp đã được ông và bố dạy rằng đất sét này có chất kết dính rất tốt, một đặc điểm mà đất thịt không thể nào sánh được.
Một nguyên liệu đặc biệt khác được dùng đó là bột giấy. Giấy bản được ngâm sẵn trong nước bảy ngày đến khi mủn hoàn toàn. Ngày trước, nhà ông thường dùng giấy bản, giấy dó ở thôn Đống Cao, nhưng “giờ thì mình chỉ mua lề giấy cho rẻ. Hoặc có lúc thì chỉ dùng giấy báo thôi, miễn sao có độ xơ là được”. Giấy sau khi đã ngâm mủn ra thì sẽ được trộn với bột đất thó. Vừa trộn tay, vừa dùng chày đập như trộn bánh dầy cho đến khi hỗn hợp này quyện lại tới độ dẻo, mịn, dùng tay vê thử mà không dính thì đạt yêu cầu.
Hỗn hợp đất này sau đó sẽ được ông Giáp mang ra nặn. Nặn phỗng không đòi hỏi tinh xảo, nhiều hoa văn hay cầu kỳ phức tạp, “cốt yếu là phải giữ được dáng vẻ thân thuộc, dân dã của nó”. Dưới bàn tay của người nghệ nhân già, những ông phỗng dần thành hình. Ông Giáp nắn, vuốt thật tỉ mỉ để tạo hình phỗng không bị góc cạnh, mà phải mềm mại và tự nhiên. Phỗng được phơi khô dưới nắng cho se lại và hoàn toàn tránh nước, sau đó được phủ lên một lớp hỗn hợp của hồ điệp trắng. Hồ nếp pha với nước theo tỷ lệ chuẩn và phải lọc qua khăn cho đến khi thật mịn rồi mang đi vẽ màu.
 |
| Ông Phùng Đình Giáp thường xuyên tới các hội chợ dân tộc để giới thiệu, hướng dẫn các cháu nhỏ làm phỗng đất truyền thống. |
Điều đặc biệt nhất, đó là trong số những công đoạn ấy, không có bước nung đất. Bởi chỉ cần phơi khô dưới nắng, phỗng đất đã cứng lại và có độ bền nhất định, nếu không bị ngâm trong nước thì sẽ chơi được lâu. Vì được làm thủ công nên mỗi bộ phỗng lại có những nét riêng, có bộ thì “em bé ôm bông hoa” mang nét cười nhí nhảnh hơn, có bộ thì cánh chim bồ câu nhiều nét phác hơn… Sự khác biệt của mỗi chú phỗng đất là điều hấp dẫn mà những món đồ chơi hiện đại thông dụng khó lòng có được.
Sự mộc mạc, giản dị, đơn giản nhưng lại có sức hút kỳ lạ đối với những đứa trẻ và cả người lớn có cơ hội được chiêm ngưỡng. Hơn nữa, mỗi chú phỗng đất từ bàn tay ông Phùng Đình Giáp đều mang trong mình bản sắc riêng biệt của làng Hồ, chúng được tạo nên bởi đất thó lấy từ lòng đất quê hương, phủ lên chất điệp. Chất liệu nổi tiếng đã góp phần tạo nên giá trị riêng biệt cho tranh Đông Hồ.
Cháu Phùng Khánh Linh, cháu ông Phùng Đình Giáp, bày tỏ: “Cháu rất thích nghề làm phỗng của ông. Mỗi lần ông cháu làm cháu thường lên xem và học theo. Sau này, cháu muốn làm theo nghề của ông để phát triển nghề làm phỗng đất của ông cha để lại”.
Gìn giữ truyền thống, tiếp thu hiện đại
Nghệ nhân Phùng Đình Giáp cũng thường xuyên được các cơ quan mới trình diễn nghề tại Bảo tàng Dân tộc học, Bảo tàng Phụ nữ ở Hà Nội hay các hội chợ, triển lãm làng nghề thủ công truyền thống ở các địa phương.Cũng nhờ đó mà nghề làm phỗng đất truyền thống của gia đình ông Giáp được nhiều người biết đến và có cơ hội gìn giữ, phát triển theo dòng chảy của thời đại.
Không gò bó mình trong một vài hình mẫu truyền thống, vài năm trở lại đây, được sự tư vấn của một nhóm họa sĩ từ Hà Nội, ngoài những nhân vật phỗng truyền thống, vợ chồng ông Giáp còn làm thêm nhiều loại con giống và vật dụng bằng đất thó như 12 con giáp, quần thể chuột đựng nghiên bút, gạt tàn chuột… để đáp ứng thị hiếu của mọi người. Nhờ vậy mà sản phẩm của ông bán được quanh năm, không còn chỉ mỗi dịp Trung thu nữa.
“Sau nhiều năm, tôi rút ra được một kinh nghiệm, phải liên tục sáng tác mẫu mới. Với mỗi mẫu thì tôi chỉ làm vài bản để bán, sau đó lại nghĩ tiếp mẫu khác. Khi người ta đã biết tới những sản phẩm đất thó của mình thì tôi sẽ giới thiệu song hành những mấu phỗng truyền thống. Rất nhiều người khi thấy hình những chú rùa, ông sư... đều rất thích thú. Khi nghe về ý nghĩa của từng hình tượng phỗng đất xưa nhiều cháu bé, thanh niên đều rất ngạc nhiên. Nhiều người lớn mua về để làm quà và giảng giải những ý nghĩa giáo dục về đạo đức cho con cháu”, ông Phùng Đình Giáp chia sẻ.
Nhờ việc liên tục ra thêm mẫu mới như vậy, những sản phẩm từ đất thó của ông mang tính độc bản cao, đồng thời mang đậm sự kết hợp giữa yếu tố truyền thống và hiện đại.Hướng đi này đã thổi vào món đồ chơi phỗng đất dân gian một luồng sống mới. Nhờ sự sáng tạo đó, sản phẩm của ông được mọi người biết đến nhiều hơn. Tết vừa rồi, ông được mời ra Hà Nội để giới thiệu về làng nghề ở các triển lãm, hội chợ, phố cổ...
Những ngày trong năm, sân nhà ông ngập tràn trong tiếng cười của các em học sinh từ những tỉnh thành khác về trải nghiệm nặn đồ chơi bằng đất thó. Các đoàn khách trong và ngoài nước cũng ghé chơi để xem bộ sưu tập đất thó của ông, có khi họ gửi mẫu để nhờ ông nặn theo. Ngoài ra, bộ phỗng đất 12 con giáp của ông không được sơn màu, mà sử dụng cật tre để đánh bóng, mang màu sắc mới lạ và dân dã nhận được sự yêu thích của các du khách nước ngoài.
Ông Phùng Đình Giáp chia sẻ rằng, bản thân ông đã nhận ra nhiều điều cần phải thay đổi để có thể tiếp tục duy trì bộ phỗng, đó là sự linh hoạt trong việc tìm kiếm chất liệu tạo ra, là sự sáng tạo trong tạo hình phỗng. Tất cả những cố gắng đó, theo ông: “suy cho cùng cũng là để mọi người nhớ đến bộ phỗng cổ truyền kia, bởi đó mới chính là linh hồn của thứ đồ chơi mà lâu nay tôi vẫn gìn giữ”.
Điều hạnh phúc nhất với ông đó là những năm gần đây, các gia đình trong thôn xóm mỗi Trung thu đều tìm đến nhà ông để đặt một bộ phỗng cho con mình. “Họ vẫn nhớ những điều mà cha mẹ họ đã từng dạy, giờ họ muốn con mình cũng sẽ nối tiếp truyền thống đó”.
Với gia đình ông, phỗng đất tồn tại không chỉ là món đồ chơi của trẻ con ngày xưa, mà nó còn gửi gắm những giá trị văn hóa truyền thống, cùng sự đầm ấm, quây quần đầy thân thuộc.
Nghệ nhân Phùng Đình Giáp bộc bạch: “Tôi theo nghề làm phỗng đất từ nhỏ, đây là nghề truyền thống của gia đình. Nay tôi đã truyền được nghề cho con trai tôi làm nghề này. Tôi muốn giữ gìn nghề truyền thống của ông cha, hơn nữa nghề này giáo dục rất tốt cho thế hệ trẻ. Tôi chỉ mong muốn mọi người biết được nhiều nghề làm phỗng không như các đồ chơi hiện đại khác mà còn mang ý nghĩa dân gian. Mỗi người hiểu được lại truyền bá cho người khác, nhất là thế hệ trẻ bây giờ phải trân trọng đồ chơi dân gian cổ truyền của dân tộc”, ông Giáp tâm sự.
