Kỳ bí khí cụ của đồng bào Mông
Người Mông ở Hà Giang thường sinh sống trên độ cao chừng 800 - 1500 mét so với mực nước biển, họ sống giao hòa giữa lưng chừng mây và đá, giữa thiên nhiên trời đất. Trong khung cảnh hoang sơ, kỳ vĩ đó, có lẽ âm thanh của tiếng khèn chính là một “khí cụ” gắn kết cộng đồng, làm cho con người gần gũi nhau hơn và gần với thiên nhiên.
Bạn có thể bắt gặp âm thanh tiếng khèn trong phút nghỉ ngơi sau buổi làm nương rẫy vất vả với khát khao mùa sau các gia đình, bản làng được no ấm, an nhàn. Là âm thanh réo rắt gọi bạn tình của chàng trai bên bờ rào đá nhà cô gái mỗi đêm với ước ao nên duyên đôi lứa. Và âm thanh của tiếng khèn còn là sợi dây kết nối khiến cho các chàng trai và cô gái tìm nhau trong các phiên chợ tình. Đó còn là âm điệu khắc khoải, đau đớn của những cặp đôi yêu đến cháy lòng, cạn đời mà vẫn không đến được với nhau…
 |
| Phiên chợ tình là nơi hộ tụ văn hóa các dân tộc ở miền cao nguyên đá. |
Bản người Mông nằm vắt vẻo trên các sườn núi Đồng Văn, Mèo Vạc, đường lên quanh co ngút ngát, nhìn thấy nhà rồi mà vắt kiệt mồ hôi, vẫn chưa đến điểm dừng chân. Ngôi nhà ở trong tầm mắt mà sao xa ngút tầm tay với. Càng lên cao nhiệt độ càng lạnh, cái khắc nghiệt của thời tiết đã tạo nên bản tính mạnh mẽ, kiên cường của con người.
Người Mông có câu: “Một chân đứng không vững, một tay vỗ không vang”, vì thế họ cùng nhau lách đá làm nương, trồng ngô từ mùa này qua mùa khác. Chính bức tranh thiên nhiên, hoang sơ của miền cao nguyên đá, đã khơi gợi cho du khách sự tò mò. Và tiếng khèn, chính là nỗi lòng của người đồng bào để du khách phương xa khám phá, âm điệu khèn lúc thì khoan thai dập dìu, lúc thì dồn dập hoan ca, không khác gì giao điệu cuộc đời mỗi con người.
 |
| Những thiếu nữ Mông mặc trang phục sặc sỡ trong phiên chợ tình. |
Cây khèn cũng là một trong những vật bất ly thân của người Mông, được họ mang theo bên mình, dù là đi chơi hội hay lao động. Cũng nhờ có tiếng khèn mà đời sống tinh thần của họ trở lên sống động, chan hòa hơn với thiên nhiên, xua đi những vất vả nhọc nhằn.
Theo Giáo sư Hoàng Chương - Tổng Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu bảo tồn và Phát huy văn hóa dân tộc Việt Nam cho rằng: Các dân tộc thiểu số khác họ chỉ mang khèn biểu diễn ở lễ hội. Riêng với người Mông, kể cả đi làm nương, rẫy họ vẫn mang khèn đi theo. Khèn là một nhạc cụ gắn với con người họ và được treo trang trọng ở trong nhà, tựa như một vật linh thiêng.
 |
| Điệu múa khèn đôi ở chợ tình xã Khâu Vai huyện Mèo Vạc. |
Khèn Mông thường được làm bằng gỗ cây pơ mu, có 6 ống trúc lớn nhỏ, dài ngắn khác nhau. Các ông trúc phải phơi khô cho đều mới gắn vào thân khèn. Khi làm khèn quan trọng nhất vẫn là lưỡi đồng. Độ cao thấp của âm thanh phục thuộc vào người điều chỉnh các lưỡi đồng.
Theo các bậc cao niên, truyền thuyết kể rằng xưa kia có một nhà nọ sinh được 6 anh em trai, ai cũng hát hay sáo giỏi. Vào dịp lễ hội họ cùng nhau thổi sáo góp vui, tiếng sáo của họ vi vút, sào xạc như cây rừng gặp gió. Lúc thì véo von, tựa chim ca, lúc ào ạt như thác đổ, thiếu đi một người tiếng sáo trở nên lạc điệu.
Sau đó họ bàn với nhau, chế ra nhạc cụ mới, người anh nghĩ ra cái bầu, anh thứ hai góp cái ống thổi dài, 4 người còn lại chế ra những ống thổi tiếp theo, cộng đủ 6 ống. Lạ thay khi hoàn thiện, những âm thanh tầng tầng lớp lớp khi thổi ra có sức quyễn rũ đến kỳ lạ, và đó chính là tiếng khèn Mông ngày nay. Cây khèn được lưu truyền khắp nơi trên miền cao nguyên đá, bất cứ ở đâu có người Mông là ở đó có tiếng khèn.
Tiếng khèn rung động cao nguyên đá
Người Mông sinh sống ở hầu hết các tỉnh miền núi phía Bắc nhưng chỉ người Mông ở Hà Giang mới có chợ tình Khau Vai – một nốt trầm văn hóa rất riêng. Với người Mông ở Hà Giang, chợ tình chính là nơi giao lưu văn hóa, nơi gặp gỡ hẹn hò. Mặc dù bản nọ cách bản kia vài giờ đồng hồ đi bộ, nhưng họ vẫn đến chợ tình để gặp gỡ. Chợ tình không mua cũng không bán, họ đến chợ là để trao đổi, hỏi thăm nhau. Trong phiên chợ, các chàng trai sẽ được thể hiện các điệu múa khèn.
Anh Vua Minh Chơi ở xã Cán Chu Phì, huyện Mèo Vạc chia sẻ: Anh biết múa và thổi khèn từ lúc 14 tuổi. Cứ vào mua xuân hoặc đến chợ tình là đàn ông thanh niên mang khèn đi thổi, múa. Cái khó đối với người nghệ nhân là vừa múa vừa nhảy, phải ôm khèn hoặc lăn mình liên tục trên đất mà không lạc nhịp. Các động tác múa khèn mạnh mẽ nhưng vẫn mềm mại, quyến rũ.
 |
| Chiếc khèn như một người bạn tâm giao chia sẻ mọi buồn vui trong cuộc đời người đàn ông Mông. |
Theo anh Vua Minh Chơi, việc múa khèn có rất nhiều các động tác đa dạng. Mình có thể múa đưa chân hoặc quay đổi chỗ, quay tại chỗ, vờn khèn, lăn nghiêng, lăn ngửa, múa ngồi xổm, đi tiến đi lùi 4 hướng, mỗi bước tiến, bước lùi làm sao chỉ để chân này chạm gót chân kia.
Các động tác cơ bản vẫn là khom lưng, quay hất gót tại chỗ và quay hất gót di động, quay lớn rồi thu hẹp dần theo hình xoắn ốc với tốc độ càng nhanh thì càng điêu luyện. Vũ điệu và âm thanh hòa quyện với nhau giúp cho người được thưởng thức cùng lúc cả âm lẫn hình. Để thể hiện được sự tinh tế tài hoa, người thổi khèn phải có sự đam mê và không ngừng học hỏi từ các nghệ nhân.
 |
| Những cô gái vùng cao xuống chợ tìm bạn. |
Người múa khèn điệu nghệ là phải biết vận khí t hổi hơi làm sao cho đều. Chính vì vậy nên các chàng trai có thể thể hiện được đa chiều của sự khéo léo, sự sáng tạo.Và cũng từ những điệu múa khèn ấy mà đã có nhiều cặp đôi kết nên duyên vợ chồng. Muốn được các cô gái chú ý, người con trai Mông phải học múa khèn từ lúc 13, 14 tuổi. Khó nhất vẫn là điệu nhảy “đá gà”, “đá ngựa” bởi người múa vừa phải lăn mình, tấu trên dưới 30 bản nhạc khác nhau mà tiếng khèn không đứt.
Người Mông vốn lãng mạn, phóng khoáng nên không riêng gì ở chợ tình mà họ có thể thổi khèn khi đi chợ, làm nương. Chợ phiên ở vùng cao tựa như một ngày hội. Qua tiếng khèn Mông các chàng trai sẽ được thể hiện vẻ đẹp tâm hồn và sự mạnh mẽ, phóng khoáng của mình để mong tìm gặp được người thương.
 |
| Ngoài dịp lễ hội, khèn Mông còn được mang theo lên nương rẫy. |
Trong phiên chợ, chỉ cần xem qua các động tác múa khèn là các cô gái có thể đánh giá được tính cách, bản lĩnh của người đàn ông rồi. Bởi chàng trai nào thổi khèn hay, điêu luyện nhất, múa giỏi, điệu nghệ nhất thì sẽ nhận được sự yêu quý, nhất là các cô gái người Mông xinh đẹp. Và mùa xuân khi có hoa mận hoa đào, các chàng trai lại sử dụng tiếng khèn của mình để nói thay tiếng lòng. Cây khèn truyền tải âm thanh, và từ những âm thanh đó, người con gái sẽ hiểu được nỗi lòng của chàng trai…
Tết của người Mông ở Mèo Vạc (Hà Giang), thường diễn ra sớm hơn, trước một tháng so với Tết Nguyên Đán. Vào ngày tết con trai thì thổi khèn, chơi cù, con con gái thì ném pao. Tiếng khèn dập dìu ấy là nỗi mong ước cho lúa ngô đầy bồ, gà đầy chuồng con cháu được học cái chữ... Đất trời trở nên mở rộng hơn, con gái tựa như bông hoa rừng, con trai Mông tựa như cây thông núi đá. Và tiếng khèn cứ thôi thúc, hòa lòng người gắn kết cùng với cảnh sắc thiên nhiên trên miền cao nguyên đá.
 |
| Rực rỡ sắc màu văn hóa trong phiên chợ vùng cao. |
Cứ như thế, nhịp cầu văn hóa nối trên miền cao nguyên đá Đồng Văn luôn rộng mở. Mùa nọ đuổi mùa kia cứ đi mải miết, hoa tam giác mạch vừa kết hạt cũng là lúc hoa mận, hoa đào bung nở khắp núi rừng. Đến mùa đốt nương, gieo hạt xong cũng là lúc lên rừng hái đào mang xuống chợ. Rồi gối vào vụ gặt, nước tràn đồng lại gieo hạt để mùa sau…
Trong mọi hoạt động lao động sản xuất của đồng bào, luôn có tiếng khèn làm bạn. Để rồi tiếng khèn cứ đi theo họ mà không bao giờ đứt nhịp. Và “khí cụ” mang màu sắc văn hóa này đã tạo nên cái rất riêng, đó chính là điểm nhấn để du khách trên khắp mọi miền đất nước đến với miền cao nguyên Hà Giang - mảnh đất thân yêu nơi địa đầu Tổ quốc.
