Nỗi lo thất truyền tranh Đông Hồ

90% hộ dân bỏ nghề

Làng tranh Đông Hồ (xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh) nổi tiếng về tranh dân gian. Thuộc dòng tranh in từ ván khắc gỗ, dòng tranh Đông Hồ đặc biệt từ chất liệu làm tranh (giấy dó) cho tới màu sắc (được lấy từ tự nhiên), các bản khắc cổ và ý nghĩa của các bức tranh.

Những đề tài trên tranh phản ánh chân thực, sinh động cuộc sống bình dị, mộc mạc, cũng như nét văn hóa truyền thống của người Việt. Mỗi bức tranh đều hấp dẫn, độc đáo ở màu sắc, bố cục, khuôn hình, được làm từ những chất liệu hoàn toàn tự nhiên nên thuần khiết, ấm áp mà có lẽ chỉ riêng Việt Nam mới có.

Tranh Đông Hồ bao gồm bảy loại chính: Tranh thờ, tranh chúc tụng, tranh lịch sử, tranh truyện, tranh phương ngôn, tranh cảnh vật và tranh phản ánh sinh hoạt. Màu sắc cũng như độ tinh xảo của loại tranh dân gian khắc gỗ độc đáo.

Những bức tranh: Ðám cưới chuột, Hứng dừa, Ðánh ghen, Lợn đàn, Mục đồng thổi sáo… là những sản phẩm được sáng tạo ra bởi bàn tay và khối óc của những người con xứ Kinh Bắc. Ðó chính là những bức tranh tiêu biểu của một dòng tranh dân gian cổ xuất hiện ven sông Ðuống cách đây khoảng 400 năm. 

Thời kì cực thịnh của làng tranh Đông Hồ là vào cuối thế kỷ XIX đến những năm 40 - 50 của thế kỉ XX. Lúc ấy, làng có 17 dòng họ thì tất cả đều làm tranh và cứ khoảng tháng 7, tháng 8 hàng năm là cả làng đã tất bật chuẩn bị cho mùa tranh Tết.

Cả làng rực rỡ sắc màu của giấy điệp. Khắp nơi, không một mảnh đất trống nào không được người dân làng Hồ tận dụng để phơi giấy: Từ sân nhà, sân đình, ven các ngõ xóm, đường làng, dọc theo triền đê cho đến các nóc nhà, nóc bếp… 

Ngày nay, trong cuộc sống ngày càng hiện đại, nhu cầu chơi tranh và sử dụng tranh không còn phổ biến như trước đây nên ít có nhu cầu tiêu thụ sản phẩm với số lượng lớn dẫn đến dòng tranh dân gian Đông Hồ đang đứng trước nguy cơ bị mai một, thất truyền. 

Bức tranh Đám cưới chuột.

Hiện nay làng tranh Đông Hồ có hơn 90% hộ dân làng Hồ chuyển sang làm đồ vàng mã, còn nghề làm tranh dân gian ngày một phôi pha. Mỗi dịp giáp Tết, dạo quanh Đông Hồ người ta không còn thấy những sắc màu rực rỡ, cảnh nườm nượp người mua bán tranh của một Đông Hồ xưa, thay vào đó là những sản phẩm hàng mã.

Nỗ lực cứu dòng tranh truyền thống

Xã Song Hồ, huyện Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, cái nôi của dòng tranh Đông Hồ giờ chỉ còn một vài gia đình nghệ nhân Nguyễn Hữu Sam (đã mất vào năm 2017, giờ chỉ còn con cháu giữ nghề), nghệ nhân Nguyễn Đăng Chế, nghệ nhân Trần Nhật Tấn… còn theo đuổi nghiệp cha ông.  

Hiện nay, làng tranh Đông Hồ có gần 5.000 bản khắc đang lưu giữ tại gia đình của 3 gia đình nghệ nhân nhưng hầu như bị cất trong kho, vì tranh làm ra rất ít người mua. Đáng lưu tâm hơn, thế hệ nghệ nhân, nhất là những nghệ nhân chạm khắc giỏi ngày càng ít đi, nguy cơ khan hiếm nguyên, vật liệu ngày càng cao. 

Cách đây hơn 10 năm, Trung tâm Bảo tồn tranh Đông Hồ được xây dựng trong một khuôn viên rộng khoảng 5.000m² gồm 3 ngôi nhà, trong đó có hai ngôi nhà dựng theo kiểu truyền thống. Từ cổng vào là ngôi nhà 3 gian kiểu cổ, là nơi đón tiếp khách và chế tác, thực hiện các công đoạn làm tranh cho khách tham quan; phía sau có nhà phục vụ du khách ăn uống; một ngôi nhà hai tầng trưng bày và bán sản phẩm. Chủ nhân của Trung tâm này là ông Nguyễn Đăng Chế. 

15 năm trước, ông Chế là người duy nhất bỏ tiền cá nhân sưu tầm, mua lại các bản khắc gỗ cổ, phục dựng lại dòng tranh Đông Hồ. Đến nay ông đã có được 200 bản khắc gỗ cổ. Ông động viên các con, cháu tiếp tục làm.

Bên cạnh đó, nhận thấy việc treo tranh tờ kiểu truyền thống không còn phù hợp, ông đã tìm tòi, nghiên cứu các kiểu khung tranh vừa có thiết kế gần gũi với tranh dân gian, vừa thích hợp với xu hướng trang trí nội thất hiện đại. Đồng thời, làm phong phú các mặt hàng lưu niệm, quà tặng với tranh Đông Hồ như lịch tường, lịch bàn, sổ tay, khung tranh, quạt…

Với những nỗ lực của mình, ông Chế nuôi hy vọng, khi cuộc sống khấm khá, ổn định hơn, nhiều người Việt Nam sẽ lại tìm về với tranh Đông Hồ, như tìm về một phần ký ức đẹp đẽ trong bề dày văn hoá dân tộc.

Tuy nhiên, sự nỗ lực này khó có thể cứu một dòng tranh nức tiếng Kinh Bắc. Hàng năm số lượng du khách đến tham quan và mua tranh dân gian không nhiều, chủ yếu là người nước ngoài mua số ít làm kỷ niệm. Việc truyền dạy, truyền nghề và kế nghiệp các nghệ nhân đã, đang và vẫn sẽ là những thách thức không nhỏ của công cuộc bảo tồn các di sản văn hóa, trong đó có tranh dân gian.

Được biết từ tháng 6/2014, UBND tỉnh Bắc Ninh đã phê duyệt Ðề án “Bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa tranh dân gian Ðông Hồ, huyện Thuận Thành, giai đoạn 2014 - 2020 và định hướng đến 2030” với tổng kinh phí gần 60 tỷ đồng từ nguồn vốn ngân sách và các nguồn vốn khác.

Đề án một mặt khẳng định giá trị nổi bật của tranh dân gian Đông Hồ, mặt khác xác định hiện trạng, nguy cơ mai một của dòng tranh này và tìm các giải pháp quảng bá, phát huy giá trị của làng tranh trong thời kỳ hội nhập.  

Cuối năm 2019, Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch (VH-TT&DL), UBND tỉnh Bắc Ninh, Viện Văn hóa nghệ thuật quốc gia Việt Nam và Sở VH-TT&DL Bắc Ninh đã tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế “Bảo vệ và phát huy giá trị nghệ thuật tranh dân gian Đông Hồ trong đời sống đương đại”. Hơn 100 chuyên gia, nhà nghiên cứu trong nước và quốc tế đã tham dự sự kiện này.

Theo các chuyên gia, có nhiều nguyên nhân khiến cho việc sản xuất của dòng tranh Đông Hồ ngày càng ít đi. Song nguyên nhân chính vẫn là thị trường tiêu thụ trong nước đã bão hòa, trong khi thị trường quốc tế chưa mở rộng. Người làm tranh còn thiếu vốn để đầu tư cơ sở sản xuất, nhà trưng bày để quảng bá sản phẩm...

Một nguyên nhân khác là nhiều thợ giỏi của Đông Hồ đã di dời đến nhiều nơi để kiếm sống hay chuyển sang đầu tư làm nghề khác cho thu nhập cao hơn. Thị trường tiêu thụ của tranh Đông Hồ hiện nay chủ yếu là khách du lịch, nhà sưu tập tư nhân hay viện nghiên cứu, trung tâm văn hóa, bảo tàng ở các nước… với số lượng không nhiều. Bởi vậy, nguy cơ thất truyền của làng nghề này trong tương lai rất lớn.

Trong nỗ lực bảo tồn dòng tranh truyền thống, UBND tỉnh Bắc Ninh đã hoàn thiện Hồ sơ khoa học “Nghề làm tranh dân gian Đông Hồ” để đề nghị Bộ VH-TT&DL trình Thủ tướng Chính phủ xem xét gửi UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp và đã được Thủ tướng Chính phủ đồng ý ngày 27/3/2020 và ngày 31/3 vừa qua, Bộ VH-TT&DL đã gửi hồ sơ đệ trình UNESCO.