Bí ẩn Mo Mường niên đại hàng ngàn năm
Mo Mường là loại hình văn hóa dân gian nổi bật, độc đáo có giá trị nhân văn sâu sắc, là món ăn tinh thần trong cuộc sống của người Mường. Người Mường luôn tự hào với cách ví von nếu “không có mo thì không có người Mường”. Những thầy mo Chiến, thầy mo Lươm ở Mường Bi (Tân Lạc), thầy mo Nhúm, thầy mo Chành ở Mường Động (Kim Bôi); thầy Kệnh ở Mường Thàng (Cao Phong); thầy Trí, thầy Đỏn ở Mường Vang (Lạc Sơn)… nổi danh trên khắp xứ Mường tỉnh Hòa Bình.
Theo thầy mo Bùi Văn Chuẩn, 87 tuổi thì thầy mo chính xác là nghề cúng bái. Thầy mo chính là sứ giả giữa thế giới thần linh và nhân gian. Mo Mường bao gồm nhiều thành tố văn hóa: phong tục tập quán, tín ngưỡng, nghệ thuật âm nhạc, nghệ thuật tạo hình, lối sống, ngôn ngữ, văn chương, diễn xướng… phản ánh đặc trưng riêng mang bản sắc văn hóa của người Mường. Ở các vùng Mường hiện nay có 5 làn điệu mo được dân gian đặt tên: “Ò hoi”, “Dà dê”, “Hâm mo”, “Dà đôông” và “Hệu kệu”.
Những làn điệu mo này, về mặt âm nhạc có giai điệu khác nhau. Nội dung Mo Mường với hàng chục nghìn câu thơ, câu văn vần qua các bài mo, cát mo, roóng mo được sáng tác theo vần điệu, nghệ thuật và tuân thủ theo một nguyên tắc diễn xướng nhất định được truyền khẩu từ đời này sang đời khác, là một sự độc đáo mà ít dân tộc nào bảo tồn được. Người Mường sử dụng mo để thực hành nghi lễ trong đời sống 23 nghi lễ như: lễ Tết Nguyên đán, lễ thanh minh tảo mộ, lễ cưới, lễ tế thành hoàng, tang lễ...
Mo Bùi Văn Lựng (sinh năm 1957) được coi là “pho sách sống” của xứ Mường. Đến đời ông là đời thứ 7 làm mo. Những thầy mo có gia truyền làm mo như mo Lựng được dân chúng coi trọng hơn và gọi là “mo có nổ”. Mo Lựng bật mí, thầy mo khi hành lễ thường mặc chiếc áo dung để đi làm lễ là chiếc áo dài 5 thân cài khuy bên nách phải, màu xanh đen, thắt đai lưng, đội mũ vải nhọn đầu như hình chiếc bồ đài. Và đặc biệt hơn cả, thầy mo mang trong mình chiếc túi phép chứa đựng vật thiêng trong quá trình làm mo.
Tất cả các thầy mo Mường đều phải nhớ lời nguyền: “Sinh ra tôi không mặc áo rách, không đi bừa nà rộc, không ăn đầu gà, không ăn thịt chó, không mó đầu trâu, không ngủ nhà gái góa chồng”. Nếu phạm phải lời nguyền đó, thầy mo sẽ bị tai ương không thể hóa giải. Ngoài lời nguyền đó, các thầy mo phải có tâm, không giữ được đạo đức mà làm sai lệnh đấng linh thiêng thì bị giày vò cho đói khổ, bệnh tật, ốm đau đến chết.
Thận trọng với việc lập hồ sơ ứng cử di sản văn hóa thế giới
Di sản văn hóa phi vật thể Mo Mường đang đứng trước nguy cơ bị mai một bởi sự du nhập của văn hóa thời kỳ công nghiệp hóa và toàn cầu hóa đang rất mạnh mẽ. Theo số liệu kiểm kê Di sản văn hoá phi vật thể Mo Mường, toàn tỉnh Hòa Bình chỉ còn có 241 thầy mo uy tín. Đây là “kho tư liệu sống” có giá trị đặc biệt quan trọng trong khai thác và tổng hợp bài bản các giá trị văn hóa phi vật thể đặc sắc của dân tộc Mường Hòa Bình.
Ban Chỉ đạo về di sản văn hoá Mo Mường Hoà Bình vừa tổ chức hội nghị bàn về việc đưa di sản văn hoá phi vật thể Mo Mường vào danh sách các di sản để xây dựng hồ sơ trình UNESCO ghi danh vào danh sách di sản văn hoá phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp.
Tuy nhiên, người trân trọng văn hóa Mo Mường lo ngại, sẽ ra sao nếu Mo Mường được công nhận như hát Xoan, như Quan họ? Những đám ma người Mường sẽ ra sao khi trở thành những sản phẩm du lịch? Khách du lịch sẽ chĩa ống kính máy quay, máy ảnh vào ông mo, vào đám ma. Sự kiện đau buồn trong cuộc đời con người bỗng dưng trở thành một “tiết mục” để du lịch khai thác. Khi đó, không chỉ nguy hiểm mà còn là sự phỉ báng đối với tín ngưỡng Mường.
PGS. TS. Kiều Trung Sơn - Viện Nghiên cứu văn hóa từng đưa ra ý kiến cẩn trọng, Mo Mường luôn gắn với nghi lễ tang ma, nghi lễ quan trọng nhất và là cuối cùng của đời người, thủ tục tiễn đưa linh hồn từ cõi sống sang cõi chết. Nó không thể dễ dàng “sân khấu hóa” như hát Xoan, Quan họ… được. Và như vậy, không nên thấy Tuyên Quang làm hồ sơ Then Tày, Nam Định làm hồ sơ Chầu văn, Yên Bái làm hồ sơ lễ Cấp sắc của người Dao mà Hòa Bình cũng làm hồ sơ Mo Mường.
Nếu có quyết tâm làm, trước hết các nhà quản lý cần trưng cầu ý kiến của cả cộng đồng người Mường, cộng đồng đã sáng tạo, lưu giữ và phát triển Mo từ bao đời nay. Hãy tôn trọng, tham khảo ý kiến của người Mường trước khi quyết định làm hồ sơ để Mo Mường ứng cử danh hiệu di sản văn hóa thế giới.
