Tín ngưỡng thờ Mẫu: Cần chấn chỉnh “đồng đua”, “đồng đú”

Đừng làm mất tính “thiêng”

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt là một di sản văn hóa phi vật thể tiêu biểu của Việt Nam đã được tổ chức UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2016. Đồng thời, Tổ chức UNESCO còn đánh giá di sản tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã và đang góp phần quan trọng vào việc tạo ra sợi dây tinh thần liên kết các cộng đồng thực hành di sản, thúc đẩy sự khoan dung giữa các sắc tộc và tôn giáo, tương thích với các quy định về nhân quyền quốc tế và không có giới hạn về thực hành.

Kể từ khi được UNESCO vinh danh, các sinh hoạt thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, cùng nhiều di sản văn hóa khác của Việt Nam được quan tâm nhiều hơn và lan tỏa giá trị trong đời sống cộng đồng. Thực tế đã cho thấy, việc quảng bá loại hình di sản này tới đông đảo công chúng là một trong những hình thức hiệu quả trong việc nỗ lực giữ gìn, làm mới và tuyên truyền những giá trị truyền thống.

Tuy nhiên, việc lạm dụng sân khấu hóa, thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ bên ngoài các không gian thiêng, có thể dẫn tới những biến tướng, làm mất đi “tập tục” của di sản. Những trường hợp mang hầu đồng ra biểu diễn trên sân khấu, thậm chí trong nhà hàng, hội chợ, đám tiệc mang tính mua vui đang làm cho tín ngưỡng này bị biến tướng, mất tính “thiêng”.

Tháng 8/2023, tại một sự kiện ở TP. Huế đã diễn ra hoạt động biểu diễn hầu đồng và trình diễn trang phục của các giá đồng trong di sản tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ. Ngay sau đó đã có nhiều ý kiến đánh giá, màn trình diễn này đã vi phạm tới “tính thiêng”, gây nên những bức xúc cho các nghệ nhân, người thực hành di sản...

Ngày 3/8/2023, Cục Di sản văn hóa (Bộ VH-TT-DL) có Văn bản số 807 gửi Sở VH-TT tỉnh Thừa Thiên Huế về việc chấn chỉnh các hoạt động liên quan đến di sản Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt trên địa bàn tỉnh Thừa Thiên Huế. TS. Phan Thanh Hải - Giám đốc Sở VHTT tỉnh Thừa Thiên Huế trần tình: “Đây là một hình thức giới thiệu, trình diễn để các nhà nghiên cứu trong và ngoài nước biết, là cách tiếp cận nhìn về di sản chứ không phải là hầu đồng ở đó. Đối tượng tham dự buổi trình diễn là các nhà khoa học, nhà nghiên cứu, không đưa ra cộng đồng”.

Theo Phó Giáo sư, Tiến sĩ Lê Thị Thu Hiền, Cục trưởng Cục Di sản văn hóa, Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, sau khi được công nhận, các tỉnh, thành phố đã xây dựng chương trình hành động nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di sản. Tuy nhiên, một bộ phận nhân dân chưa hiểu đúng về hoạt động tín ngưỡng và các tập tục liên quan đến di sản trong đời sống dân cư; vấn đề thực hành không đúng không gian và lợi dụng danh hiệu di sản vẫn còn diễn ra…

Có thực tế, một số sinh viên các trường ca múa nhạc, nghệ sỹ tại các đoàn nghệ thuật cũng tham gia hát chầu văn, hình thành các nhóm hát tại đền, phủ. Các thanh đồng mặc sức nhún nhảy, các cung văn mặc sức chế lời. Sự dễ dãi về văn hóa đó khiến cho vốn chầu văn cổ bị mai một, biến dạng. Thậm chí, một số thanh đồng mặc trang phục hở hang và múa theo những điệu nhạc rock, rap... rất phản cảm.

Nghệ nhân ưu tú Đặng Ngọc Anh không khỏi bức xúc khi chia sẻ với truyền thông: “Mở trang cá nhân, đập vào mắt là một video quay cảnh hầu đồng với hình ảnh thanh đồng mặc quần áo kiểu như đóng khố, trông rất phản cảm nhưng vẫn bắc ghế hầu Thánh. Nhà tôi bao đời gìn giữ và thực hành nghi lễ hầu đồng, bản thân tôi cũng có 40 bắc ghế hầu Thánh nhưng chưa từng thấy có giá nào ăn mặc như thế này để hầu cả. Vài ngày sau, tôi lại xem được một clip, một thanh đồng đang hầu thì ở dưới xảy ra cãi nhau, người gây rối còn nhảy cả lên sập để phá. Thật sự rất phản cảm và ảnh hưởng tới hình ảnh văn hoá đã được UNESCO vinh danh”.

Trên các trang mạng xã hội hiện đăng tải rất nhiều đoạn video ghi lại tệ nạn biến phủ đồng thành nơi thực hiện trò bịp. Thậm chí, một cô gái hầu đồng, tự xưng Cửu Thiên Huyền Nữ, đã nhảy lên ngồi trên bàn thờ Cô Chín tại đền Sòng (Thanh Hóa) hoặc sự ngông cuồng của một thanh niên trông như bị “ngáo đá”, nhập đồng với tư thế gợi dục...

Cần chấn chỉnh “đồng đua”, “đồng đú”

Thời gian gần đây, nghi thức hầu đồng trong văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu đang bị biến tướng bởi những người cuồng tín và của những người nhân danh “Thánh” để trục lợi. Hiện nay có những “đồng bóng” không phải do “căn số” và phát triển khá đông được gọi là “đồng đua, đồng đú” do những người nhiều tiền lắm của đua đòi thực hiện.

Cố GS.TS Ngô Đức Thịnh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam từng thốt lên rằng: “Hiện nay, có tới 80% thanh đồng (ông đồng, cô đồng) không hiểu đạo Mẫu là gì. Họ là người thực hành nghi lễ mà không hiểu gì về nguồn gốc của nó thì dễ làm lệch lạc, méo mó văn hóa tín ngưỡng này. Đội ngũ cung văn (hát chầu văn tại các buổi hầu đồng) chủ yếu là dân “nghiệp dư”.

Để đáp ứng nhu cầu “kiếm cơm” tại các buổi hầu đồng, người ta chỉ cần học lỏm một vài làn điệu cơ bản qua băng đĩa, hay ở các buổi hầu đồng khác rồi thả sức “hành nghề”. Một nghệ nhân hát văn từng choáng váng khi được một “cô đồng” đề nghị dạy hát văn với thời gian “siêu tốc”: một tháng!

Nghệ nhân đó giải thích, hát văn gồm một hệ thống làn điệu bài bản, phong phú của dân ca các vùng, miền trong cả nước và những động tác nhảy múa “nhập đồng”. Có người phải dành cả đời mới vững nghề. Vậy mà, một số người học một cách vội vã rồi lợi dụng sự mê tín của người khác đi “buôn Thần, bán Thánh”.

Văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu đang bị thương mại hóa. Việc sút giảm niềm tin vào bản thân, vào cộng đồng khiến không ít người dễ đi tìm chỗ dựa và niềm tin từ các lực lượng siêu nhiên qua hầu đồng. Hiện nay, xuất hiện nhiều “đồng đua”, “đồng đú”- những người không hiểu, không thạo và không có “căn cốt” để hầu đồng nhưng lại chạy theo loại hình diễn xướng tâm linh này như một thứ mốt, một phong trào cuồng tín. Họ sẵn sàng bỏ ra vài chục triệu đến vài trăm triệu đồng cho một lần hầu đồng.

Các thanh đồng được dịp “buôn thần, bán thánh”, “vòi” người hầu đồng những khoản tiền “khủng” để sắm trang phục, vàng mã, hoa quả, những cọc tiền lộc mệnh giá 100 - 500 nghìn đồng. Một “cô đồng” từng khẳng định “thương hiệu” bản thân bằng cách ra giá: “Hầu đồng dưới 400 triệu đồng, đừng nghĩ mời tôi!”. Do đó, không khí linh thiêng của buổi hầu đồng nhuốm “mùi” tiền bạc.

Chưa kể tới việc nhiều thanh đồng lợi dụng việc nhập thánh phán truyền, lấy tàn nhang hoặc các vật làm lễ để biến thành “nước thánh” chữa bệnh, ban phát tài lộc, trừ ma, yểm bùa. Hầu đồng đang bị lợi dụng như một cách kiếm tiền của “ông đồng, cô đồng”, làm biến dạng nghi lễ, sinh ra nhiều hủ tục, mê tín dị đoan...

Để chấn chỉnh những biến tướng trong hoạt động diễn xướng văn hóa tâm linh này, để di sản trở về với những giá trị truyền thống, phù hợp với thuần phong mỹ tục, Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam cũng đã, đang tuyên truyền cho những người quản lý đền, phủ để họ có ý thức trong việc Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt. Khi họ ý thức được thì sẽ hạn chế được những tiêu cực, có sự đấu tranh với những kẻ lợi dụng, làm xấu đi hình ảnh của đạo Mẫu.

Ngày 21/7/2023, Cục Di sản văn hóa đã có văn bản gửi UBND các tỉnh/thành về việc tăng cường quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể. Trong đó, văn bản nhắc đến hiện tượng vi phạm quy định pháp luật cũng như vi phạm nguyên tắc thực hành di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt là di sản được UNESCO ghi danh và trong danh mục quốc gia vẫn diễn ra ở nhiều địa phương. Văn bản cũng nói đến việc tổ chức các hoạt động văn nghệ có diễn xướng hầu đồng không đúng bản chất và không gian thực hành của di sản Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt. Cục Di sản văn hóa yêu cầu các địa phương tăng cường tuyên truyền phổ biến pháp luật, cũng như nâng cao nhận thức cho nghệ nhân, người thực hành di sản, nhắc nhở để nêu gương trong thực hành đúng di sản.