Cổ tự tọa lạc ở gần bến đò Trường Yên và di tích núi Cắm Gươm, nơi gắn với giai thoại rồng vàng chở Đinh Bộ Lĩnh từ phía Gia Viễn sang huyện Hoa Lư và gây dựng sự nghiệp đế vương. Chùa Bà Ngô nằm bên bờ đê sông Hoàng Long, cổng chùa hướng mặt ra sông nhưng các dãy nhà của chùa thì lại quay theo hướng song song với bờ đê.
So với một số ngôi chùa cổ thường nằm trong vùng trung tâm của kinh đô Hoa Lư xưa, chùa Bà Ngô là ngôi chùa nằm độc lập, tách biệt khỏi khu dân cư. Khung cảnh chùa khá yên bình núp dưới những tán lá cây xanh mướt.
 |
Theo tìm hiểu, cổ tự Đàm Lư được dân gian quen gọi là chùa Bà Ngô – gọi theo tên của Ngô phu nhân là người có công tu bổ, xây dựng ngôi chùa này. Chùa Bà Ngô gắn liền với một nhân vật lịch sử là bà Ngô phu nhân – mẹ của Ngô Nhật Khánh là một trong 12 sứ quân thời bấy giờ.
Sau khi Đinh Bộ Lĩnh thu phục Ngô Nhật Khánh đã lấy bà làm vợ, gả con gái Phất Kim cho Nhật Khánh và cưới em gái Khánh cho con trai Đinh Liễn. Bà Ngô phu nhân là người đức hạnh, vua Đinh rất trân trọng bà, lập làm hoàng hậu nhưng vẫn gọi bà là Ngô phu nhân. Ngô phu nhân sinh cho vua Đinh một vị hoàng tử được ban ngôi Thái tử chính là Thái tử Đinh Hạng Lang.
 |
| Bia đá trước sân chùa. |
Năm 979, Thái tử Đinh Hạng Lang và vua Đinh bị sát hại, Ngô Nhật Khánh tạo phản bất thành và tử trận. Sau những diễn biến xấu dồn dập của chồng và các con tràn đến, bà Ngô phu nhân ra khỏi Hoàng cung, lập một ngôi chùa ở ngoại thành Hoa Lư để tu hành, ngôi chùa đó có tên là Đàm Lư nhưng dân gian vẫn quen gọi là chùa Bà Ngô.
Tương truyền, Bà Ngô phu nhân là người rất thương dân, hiền hậu và sống rất thọ đến cả 100 tuổi. Có lẽ vì thế, du khách đến chùa Bà Ngô thường cầu xin bình an và sức khỏe cho mình cùng người thân.
