Ký ức Việt Nam (Kỳ 7): “Ông ba mươi” trong tâm thức dân gian

Loài mãnh thú ghê gớm

Có câu “tả thanh long, hữu bạch hổ” (bên trái rồng xanh, bên phải hổ trắng). Nếu như rồng là con vật hoàn toàn hư cấu thì ngược lại, hổ là loài vật có thật, là nỗi “ám ảnh” dai dẳng đến mức tôn kính đối với người dân An Nam.

Địa hình ¾ đồi núi với những cánh rừng nhiệt đới Trường Sơn đã là nơi sinh sống lý tưởng của loài động vật ăn thịt to lớn: hổ Đông Dương. Mặc dù đến nay, hổ đã gần như “vắng bóng” nhưng nhiều vùng đất vẫn còn những tên gọi nhắc nhớ nỗi sợ của một thời: “Cọp núi Lá, cá sông Hinh” hay “Cọp Khánh Hòa, ma Bình Thuận”.

Toàn quyền Đông Dương trong hồi ký xứ Đông Dương (Alphabook, 2016) đã gọi vùng đất Nha Trang – Khánh Hòa là “vùng hổ”: “Chúng thống trị tuyệt đối và không thể thách thức tại các vùng quanh Nha Trang và cả ở những vùng đất xa về phía bắc và phía nam… Một khi lãnh thổ đã thuộc về chúng, chẳng có gì khiến chúng phải e ngại. Ai muốn giữ mạng thì hãy chạy hoặc trốn. Máu chảy, thịt rơi dưới móng vuốt của lũ thú đói, tàn bạo, hung dữ hơn hẳn bất cứ loài nào khác”.

Chính Paul Doumer đã “nhìn thấy” cảnh tượng kinh hoàng do loài hổ gây ra cũng như lòng căm phẫn của người dân bản địa với loài hổ. Chuyện là, một nhóm người đi làm về, chàng trai 18 tuổi đi sau cùng đã bị hổ vồ trong chớp mắt. Một con hổ lao ra từ khu rừng gần đó, và chỉ bằng hai bước nhảy đã vồ được kẻ xấu số, ngoạm gáy cậu và tót vào rừng.

“Một tiếng kêu khủng khiếp, chỉ một tiếng duy nhất, kịp cất lên từ nạn nhân. Tất cả mọi người hoảng sợ, chạy về nhà mình, chỉ trừ một người, đó là cha của chàng trai. Ông như chết đứng tại chỗ, vừa khóc lóc, vừa rên rỉ, vò đầu bứt tóc, bất lực khi con trai phải chết dưới nanh vuốt loài cầm thú ngay trước mắt mình”, Paul Doumer viết.

Sinh đúng năm Dần mới thành…cọp

Chính từ nỗi e sợ loài mãnh thú ghê gớm có thực trong tự nhiên khiến người Việt dành cho loài vật này một sự tôn kính đặc biệt: “Trong số tục thờ cúng động vật, tục thờ hổ chiếm vị trí nổi bật nhất” (Paul Giran, Phù thuật và Tín ngưỡng An Nam, Nhã Nam 2020).

Hổ được coi là con vật dương tính, “là nỗi kinh hãi của ma quỷ và tà linh”, “là loài vật nguy hiểm và tai hại do những đặc tính tự nhiên hoặc ma thuật đáng sợ của nó, đồng thời cũng được coi là một giống sinh vật thiện lành do được đồng hóa với mặt trời”, “biểu tượng cho cả điều thiện lẫn điều ác”.

Vì sao lại như vậy, điều này được tham biện Đông Dương Paul Giran lý giải là do “tính hai mặt của sức mạnh được nhân cách hóa trong con hổ”: Một mẩu xương, một cái vuốt, một sợi râu của con vật này đảm bảo phòng ngừa hổ tấn công và nói chung là ngừa được tất cả các kiểu tai họa, bởi lẽ hổ là biểu tượng của cái ác. Và vì “ác trị ác” nên “tạo ra điều tốt”.

Học giả người Pháp Léopold Cadiere cũng xác nhận về điều này, ông viết: Trong con hổ “cái gì cũng kỳ bí, thần thiêng, có những đặc tính diệu kỳ”. Râu của nó – hóa thành con thuốc độc. Nước bọt của hổ rơi xuống đất tạo ra những con sâu lớn, lông lá đầy mình, gọi là sâu rọm mà chỉ cần đạp phải là đủ để mang một vết thương vô phương cứu chữa. Đặc biệt hai cái xương nhỏ trên vai của hổ là “một thứ bùa vô cùng quý giá”.

Vị trí của hổ trong tín ngưỡng dân gian người Việt, sức mạnh siêu nhiên mà người ta gán cho nó đã khiến linh mục Cadiere ví sánh hổ với những hiệp sĩ thời Trung cổ xa xưa với đủ loại thần thoại và đủ mọi thứ chiến công:

“Trong số các loài tạo vật thì hổ đứng hàng đầu trong tâm tư tín ngưỡng người Việt. Voi với dáng dấp khổng lồ được gọi bằng “ông lớn”, “ông thính” nhưng hổ thì được gọi là thầy, ông thầy, mệ, Ngài. Đúng là cách xưng hô cao cả”. Thậm chí, vị cha đạo người Pháp còn nghe dùng cả từ… trời để chỉ hổ.

Mọi danh từ ấy chứng tỏ sự tôn kính của người dân đối với hổ. Thậm chỉ người ta không dám gọi thẳng tên hổ. Ví dụ, đối với câu hỏi: “Trên làng có yên không?” cần được hiểu là: “Có hổ không?” và câu đáp: “Không, bắt hai người”. Chủ ngữ không được nhắc tới, nhưng đó chính là “Ngài”, tức hổ.

Bức ảnh tư liệu chụp khoảng năm1914- 1917 chụp chú bé đứng bên phù điêu hổ trước cổng đền Vĩnh Thụy.

Một điều khá thú vị là trong tín ngưỡng dân gian nếu như không phải tất cả những đứa con của rồng đều trở thành rồng (giai thoại “Long sinh cửu tử”) thì với hổ cũng được ghi nhận một cách gần tương tự.

Ông già Việt học Cadiere ghi lại điều này: Có người cho rằng, hổ cái sanh hạ hàng năm, nhưng chỉ vào năm Dần, năm con hổ, thì hổ con mới thành hổ thực sự; hoặc là cho rằng chỉ năm Dần hổ mới sinh, nghĩa là cứ 12 năm một lần. Lại có người quả quyết hổ cái mỗi lần sinh được 3 con. Hổ mẹ đem con đến bờ thác dốc đứng nhảy qua trước và cho 3 con nhảy qua sau. Con nào qua được bờ là hổ. Con nào rơi giữa chừng là chồn cáo và con đi lùi không dám nhảy trở thành beo.

Phải chăng, đây cũng là lý do khiến cho việc lập bàn thờ hổ cần phải được tiến hành vào năm Dần như Paul Giran ghi nhận:

“Khi người ta muốn dựng tại gia một bàn thờ Quan Tướng – dân gian gọi hổ như vậy để khỏi thốt ra tên nó – trước tiên phải cho vẽ hình con vật này lên trên giấy hoặc vẽ thẳng lên tường. Màu lông của hổ sẽ tương ứng với năm sinh của tân tín đồ. Ngoài ra, các bức tranh đó chỉ được thực hiện trong các năm Dần thuộc chu kỳ thập nhị chi. Trong trường hợp không làm đúng các năm này thì cũng nhất định phải đợi đến thời điểm được chỉ định để tiến hành nghi lễ khai quang điểm nhỡn; chỉ sau khi đã thực hiện nghi lễ này, việc thờ cúng mới có thể được bắt đầu”.