Con số này thấp hơn 1/4 so với con số hơn 93.000 người Đông Dương được đưa sang Pháp trong giai đoạn Thế chiến I, trong đó gần một nửa là lính chiến đấu trực tiếp trên chiến trường.
Những sự kiện này được ghi dấu tại Vườn Nông học Nhiệt đới Paris (Jardin d’Agronomie Tropicale de Paris). Ngoài ra, còn có sáu công trình Ký ức Đông Dương (Souvenir Indochinois), được dựng ở Marseille, Aix-en-Provence, Montpellier, Tarbes, Bergerac và Toulouse.
Nhân kỷ niệm 100 năm kết thúc Chiến tranh Thế giới thứ nhất, sử gia người nước ngoài Pierre Brocheux đã thuật lại một số thông tin về những người lính Đông Dương đã bị thực dân Pháp đưa sang chiến trường châu Âu.
Lời đánh giá của viên chỉ huy trưởng quân đội Pháp
Trước khi bị đẩy đến những mặt trận ở châu Âu, ban đầu phía Bộ Tham mưu quân Pháp còn có một số e ngại. Có những ý kiến sợ người Đông Dương không chịu được giá lạnh vào mùa đông, hoặc sợ họ ngại đạn lửa trên tuyến đầu, không xông pha ngoài mặt trận.
Sau khi quyết định đẩy lính Đông Dương sang châu Âu vào năm 1915, một số người bị đưa ra tiền tuyến, một số không có mặt trên chiến trường. Có khoảng 8.000 người trong số họ được tuyển làm lái xe tải chở đạn dược, cung cấp đạn dược cho chiến trường. Ngoài ra, họ còn lái xe cứu thương và cũng xuất hiện trên tuyến đầu để tìm người bị thương.
Rất nhiều lính thợ Đông Dương cũng được đưa sang Pháp vì công nhân Pháp được điều động ra chiến trường. Vì vậy, phụ nữ phải tham gia vào sản xuất công nghiệp chiến tranh và được lao động Đông Dương hỗ trợ, từ đó mà xuất hiện từ “lính thợ”. Lính thợ cũng được tổ chức thành trung đoàn, đại đội… và mặc đồng phục như những quân nhân thực thụ. Nhưng phần lớn số họ làm việc trong các nhà máy ở hậu phương.
Về những binh sĩ bị đẩy ra chiến trường, có tư liệu ghi lại là nhiều quân nhân Đông Dương đã tử trận trong trận đánh lớn Verdun, nhưng xác của lính Đông Dương tử trận bị vùi cùng lính Bắc Phi. Vì thế mà sau này đóng góp của họ bị lu mờ.
Nhiều lính Đông Dương có mặt trong các đơn vị chiến đấu không chỉ ở Pháp, mà sau đó, họ còn được cử sang các nước vùng Balkan để chiến đấu chống quân đồng minh của Đức. Ngoài ra, lính Đông Dương còn được điều đến khu vực phía bắc Syria – Liban.
 |
| Lính Đông Dương tại chiến trường châu Âu |
Trên mặt trận Balkan, tất cả sĩ quan Pháp đều đánh giá lính Đông Dương là những người lính giỏi, làm tốt nhiệm vụ được giao. Lời đánh giá này được tướng Weygand, chỉ huy trưởng quân đội Pháp trong những năm 1939-1940, viết trong cuốn sách về Lịch sử quân đội Pháp (Histoire de l’armée français, 1938), trong đó có một phần nói về Quân đội thuộc địa (L’armée coloniale) và dành một chương cho lính Đông Dương. Ông đánh giá họ “là những người lính tuyệt vời nếu họ được chỉ huy tốt”.
Lý thuyết cách xa thực tế
Lính Đông Dương được đưa sang châu Âu là ai? Quá trình tuyển mộ diễn ra như thế nào? Dù thực tế chính quyền thuộc địa thực hiện khác, nhưng trên lý thuyết, phần lớn là “tình nguyện viên”, có nghĩa là họ nhận được một khoản tiền ban đầu, nên có thể tạm gọi là “tình nguyện viên”. Sau đó, họ được lĩnh lương, dù không cao. Rồi họ còn có trợ cấp cho gia đình trong trường hợp họ bị thương, bị chết.
Sử gia Pierre xác nhận: “Trên nguyên tắc, quá trình tuyển quân diễn ra ở các làng, cũng có thể ở thành phố, và được giao cho thân hào trong làng đảm trách. Dĩ nhiên là thân hào xoay sở theo cách của họ và tình trạng hối lộ rất cao. Ví dụ, nếu một người đàn ông thuộc gia đình giàu có, người này hối lộ quan để không bị đăng lính.
 |
| Binh sĩ bị đẩy lên tàu ra chiến trường |
Vậy là quan chức trong làng phải đi tìm những người nghèo nhất, không có đất cày, không có việc làm… và giải thích cho những nông dân này là họ sẽ được lĩnh trước một khoản tiền. Viễn cảnh cũng được vẽ ra là khi trở về họ có thể sẽ trở thành thân hào, nếu có huân chương, họ sẽ được lĩnh trợ cấp quân nhân hoặc họ có thể vào làm trong ngạch hành chính.
Dĩ nhiên, ngoài những người “được liên lạc”, “bị ép”, vẫn có một số “tình nguyện viên”, thường là phiên dịch, thư ký, kế toán”.
Những người này đều phải qua kỳ kiểm tra sức khỏe. Tại sao Pháp lại phải tuyển những người bị bệnh lao hoặc quá yếu? Họ phải trải qua hai cuộc kiểm tra. Lần đầu ở trung tâm tuyển quân và ở vòng này, khá nhiều người đã bị loại. Khi đến bến cảng trước khi lên tàu sang Pháp, những người vượt qua vòng kiểm tra lần một được kiểm tra sức khỏe lần nữa.
Theo nhiều tài liệu lưu trữ, vào khoảng năm 1916 hoặc sau đó, trên tổng số 6.000 người đến cảng xuất phát, vài nghìn người đã bị loại trong đợt kiểm tra sức khỏe thứ hai.
 |
| Phút nghỉ giải lao |
Trở lại vấn đề tại sao lại có một số người tình nguyện? Theo sử gia Pierre: “Không phải chỉ có phiên dịch viên, hoặc người làm việc văn phòng, mà còn một số tình nguyện viên khác vì họ muốn thoát cảnh đói. Theo một số liệu của Pháp, rất nhiều lính thợ đến từ một số tỉnh đông dân và rất nhiều người trong số đó không có đất cày”.
Tại Pháp, điều kiện sống của người lính Đông Dương ra sao? Họ được đối xử ra sao? Và sau khi hết nghĩa vụ, họ làm gì? Thư từ trao đổi của những người lính này cho thấy điều kiện sống của họ rất đa dạng, rất khác nhau. Có thư nói rằng họ bị ngược đãi; hoặc có nhiều thư viết rằng dù gì thì Pháp cũng yếu hơn Đức và Pháp sẽ không thắng trận.
Nhưng cũng có nhiều lá thư nói ngược lại. Họ được người Pháp đón rất chu đáo, như một bức thư viết: “Tôi được một gia đình Pháp đón và coi tôi như con trai họ”, hoặc “Đồng đội của tôi tên là Joseph. Gia đình anh ấy đón tôi”. Một số lính thợ có bạn gái người Pháp.
Ví dụ, trong một bức thư được một sử gia trích lại trong cuốn sách của bà, cho biết một hạ sĩ quan người Việt yêu một cô giáo tiểu học sống ở tỉnh. Vào năm 1919, khi được giải ngũ, người ta nói với ông rằng nếu về Đông Dương, ông sẽ tiếp tục giữ chức hạ sĩ quan trong quân đội.
 |
| Mộ binh sĩ Đông Dương tại Nghĩa trang Bagneux (Paris) năm 1919 |
Còn nếu vẫn quyết tâm cưới người phụ nữ đó, ông sẽ gia nhập lực lượng quân đội Pháp chính quốc nhưng bị mất quân hàm, chỉ còn là một quân nhân bình thường. Trong thư gửi một đồng đội khác ở Marseille, người đàn ông đó viết là đã bỏ chức vụ, ở lại Pháp và cưới người yêu.
Ngoài ra còn có một số bức thư khác mà tác giả cho biết là được chăm sóc rất cẩn thận trong bệnh viện khi họ bị ốm hoặc bị thương, rồi họ được các gia đình Pháp đón trong thời gian hồi phục. Tuy nhiên, cũng có rất nhiều bức thư cho thấy, rất nhiều binh sĩ Đông Dương, với vị thế là người dân của xứ bị đô hộ, bị đối xử với tư thế như vậy dù ở chiến trường.
