Những ngày Tháng Tám lịch sử, chúng tôi tìm đến nhà nữ Anh hùng Nguyễn Thị Lài ở cuối đường Dương Văn An, phường Xuân Phú, TP Huế. Giữa sáng thu mát mẻ, bà Lài bồi hồi nhớ lại những năm tháng nằm vùng làm biệt động thành Huế.
Sinh ra trong một gia đình có truyền thống cách mạng, bà Lài 14 tuổi vừa học hết lớp 3 thì thoát ly tham gia kháng chiến. Không lâu sau, với sự thông minh, nhanh nhẹn, bà được cấp trên cho gia nhập lực lượng trinh sát vũ trang, thuộc Ban An ninh TP Huế. Để giấu kín thân phận, bà “hóa thân” thành người giúp việc hoặc bán hàng rong để đêm đêm đi rải truyền đơn, khẩu hiệu và kêu gọi quần chúng làm cơ sở cách mạng.
Với các nhiệm vụ phá sự kìm kẹp của địch, từ năm 1970, bà Lài cùng đồng đội tổ chức nhiều trận đánh “xuất quỷ nhập thần” khiến địch không thể trở tay. Vào tháng 2/1971, sau thất bại ở chiến dịch đường 9 Nam Lào, Mỹ-ngụy tổ chức nhiều chiêu trò để trấn tĩnh tinh thần sĩ quan và binh lính. Tại Huế, chúng tổ chức chiếu phim, triển lãm tuyên truyền chiến thắng giả tạo ở rạp chiếu bóng Tân Tân nằm trên đường Trần Hưng Đạo.
“Vào một hôm, tôi nhận lệnh đánh vào rạp chiếu bóng Tân Tân, nhưng để lọt được vào rạp phim rất khó. Tôi nghĩ ra cách đóng giả bạn gái một thiếu úy Quân đội VNCH. Lúc ấy, mình mặc áo dài trắng, tay xách giỏ hoa đi vào rạp, địch không hề nghi ngờ. Đến khi quả mìn hẹn giờ ở rạp phát nổ thì quân địch mới hoảng hốt truy lùng người đã gây ra”, bà Lài kể.
Nữ trinh sát Lài lúc ấy chưa bao giờ nao núng trước mọi nhiệm vụ được giao. Ngày 29 Tết năm 1971, sau khi thám thính và phát hiện một tốp quân địch kéo về trạm xăng chợ Đông Ba, bà Lài thực hiện trận đánh quả cảm bằng cách cài kíp nổ và mìn hẹn giờ tại trạm xăng để tiêu diệt nhiều tên địch. Trước sự khôn khéo, linh hoạt qua các trận đánh của nữ biệt động thành Nguyễn Thị Lài, Ban An ninh TP Huế tiếp tục chỉ đạo bà đánh vào Ty Cảnh sát quốc gia ở Huế.
Sau những trận đánh đó, bà Lài bị địch bắt vào tháng 4/1971. Với mục đích “khui” ra cơ sở cách mạng và người đứng đầu nên trong thời gian bị giam cầm ở xà lim Lê Quý Đôn, Nguyễn Thị Lài bị kẻ địch tra tấn dã man. Ngoài tra tấn bằng roi điện, máy điện quay tay, kẻ địch còn dùng dao, dùng rắn hành hạ, thậm chí chôn sống, quấn tóc lên quạt trần quay... Nhưng Nguyễn Thị Lài vẫn một lòng kiên trung với cách mạng.
Trong suốt những năm tháng làm biệt động thành Huế, bà đã bị địch bắt giữ 4 lần. Giờ đây, là thương binh 3/4, mỗi lúc trái gió trở trời, bà Lài lại bị những vết thương ngày nào hành hạ.
Đất nước thống nhất, bà Lài được cấp trên phân công về làm Phó Đồn Công an Quận I, TP Huế (phường Thuận Thành bây giờ) và ít lâu sau lập gia đình với ông Phạm Xuân Dương, một cán bộ Công an tỉnh Thừa Thiên - Huế.
Tháng 6/1976, bà vinh dự được bầu làm Chủ tịch Đoàn Đại hội tuyên dương anh hùng các Lực lượng An ninh miền Nam và được trao tặng danh hiệu cao quý Anh hùng Lực lượng vũ trang nhân dân. Bà còn được tặng thưởng Huân chương Chiến công hạng Nhất, Huân chương Quyết thắng, Huân chương Giải phóng, Huy hiệu Tấn công nổi dậy, anh dũng kiên cường.
