Đền Chiêu Trưng nằm ở xã Thạch Bàn, huyện Thạch Hà (Hà Tĩnh), trên núi Long Ngâm của dãy Nam Giới từ đât liền uốn lượn ra biển, ngọn núi như một con Rồng quẫy đầu xuống nước. Chiêu Trưng nổi tiếng bởi sự linh thiêng của phát tích, giá trị nghệ thuật cuả kiến trúc và mê hoặc lòng người bởi một vẻ đẹp hài hòa của núi non, biển trời hùng vĩ, cổ kính.
Đã tròn 465 năm Đền thờ Lê Khôi - Chiêu Trưng Đại vương được dựng lên. Trải bao thế sự trầm luân, ngôi đền vẫn vững vàng sừng sững, uy nghi nhìn ra biển Đông. Tuy đã được trùng tu nhiều lần nhưng vẫn giữ được cốt cách, dáng vẻ ban đầu.
Tục truyền, Lê Khôi, thụy là Võ Mục, con ông Lê Trừ là anh thứ hai của Lê Lợi. Cha mẹ mất sớm, Lê Khôi ở với chú ruột là Lê Lợi, tham gia nghĩa quân, có tên trong Hội thề Lũng Nhai gồm 35 công thần tụ nghĩa. Ông tham gia nhiều trận đánh, lập công lớn, cùng Lê Sát, Lê Phấn bắt sống tướng Minh là Chu Kiệt.
Năm 1427 trong trận Xương Giang ông đã cùng Phạm Vấn cầm quân chi viện cho Lê Sát, Trần Nguyên Hãn đánh tan quân giặc, bắt sống đô đốc Thôi Tụ, Thượng thư Hoàng Phúc và hơn 3 vạn tù binh giặc, góp phần giải phóng Đông Đô.
| |
| Đền Chiêu Trưng ở xã Thạch Bàn (Thạch Hà, Hà Tĩnh). |
Lê Khôi làm quan 3 triều (Lê Thái Tổ, Thái Tông, Nhân Tông) lên tới chức Khâm sai Tiết chế thủy lục như Dinh, Hộ vệ Thượng tướng quân. Năm 1443, ông được phái vào làm Tổng trấn Hoan Châu (Nghệ An – Hà Tĩnh).
Chỉ vài năm làm công bộc chăn dân ở đây, ông đã nổi tiếng bởi sự công minh chính trực, chú trọng phát triển nông nghiệp, lo cuộc sống cho dân “nhà nhà ấm no, không lo trộm cướp”. Năm 1446, ông phụng mệnh vua Nhân Tông cầm quân cùng các tướng Nguyễn Chích, Nguyễn Xí đi đánh Chiêm Thành ở châu Thuận Hóa bắt được chúa Chiêm là Bí Cai.
Trên đường trở về, đoàn chiến thuyền đến chân núi Long Ngâm của dãy Nam Giới thì ông mất. Thương tiếc vị tướng tài - đức song toàn, binh sỹ kêu gào dậy sóng một vùng Cửa Sót. Vua quan thương xót vô hạn, nghỉ triều chính làm quốc tang 3 ngày. Thi hài ông an táng tại chóp núi Long Ngâm.
Nhà vua cho lập đền thờ, hàng năm tổ chức quốc tế, truy phong. Năm Quang Thuận thứ 4 (1463) Vua Lê Thánh Tông ngự giá thăm Đền, viếng mộ, ngự chế bài thơ quốc âm đề vịnh, sắc cho Đô úy Bảng nhãn Nguyễn Như Đỗ soạn bia dựng tại Đền. Năm Hồng Đức thứ 18 (1487) lại phong tặng “ Chiêu Trưng Đại Vương”.
| |
| Năm 2017, lễ hội đền Chiêu Trưng - Hà Tĩnh được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cấp quốc gia. |
Đền Chiêu Trưng được xây dựng xong năm Đinh Mão (1447) một năm sau khi Lê Khôi mất, gồm 3 tòa, là lăng mộ (tiền miếu hậu lăng) Nếu đi đường thủy, sau khi rời bến thuyền ngoặt vào núi Long Ngâm, du khách leo qua 23 bậc đá để lên thềm trong bóng râm rợp mát của um trùm cây cối cổ thụ.
Trước cổng Đền có câu đối ghi rõ năm đặt phần mộ, dựng đền và năm xây cổng. Qua cổng và vọng lâu vào đền Hạ là nơi đón tiếp quan khách về tế lễ. Phía Đông là nhà đặt bia khắc bài thơ nôm của Lê Thánh Tông đề tặng ngày 3/5/1447.
Đền Trung có 3 gian điện thờ. Thượng điện treo tấm biển của Lê Thánh Tông ban: “Nam thiên tuấn vọng”. Trên hương án sơn son thiếp vàng là bức tượng Chiêu Trưng Đại vương Lê Khôi bằng gỗ sơn, nét chạm đẹp, vẻ mặt trang nghiêm mà phúc hậu. Ở Hạ điện có đôi câu đối: - Thượng đẳng hiển anh linh thiên hạ huyền công bang hải đạo/Quốc triều long tự tải nhân bằng thịnh đức phát tài nguyên.
Lăng mộ của Chiêu Trưng Đại vương ở phía sau thượng điện, không cao to, đồ sộ nhưng trang trọng, uy nghiêm. Sau hương án là lối vào có hai hổ chầu hai bên. Ở hai cột nanh có khắc đôi câu đối: “Yên chức hào kiệt/ Chiến tích anh hùng”.
Theo “Danh thắng Quỳnh viên & Đền Chiêu trưng Đại vương”, cái đẹp của Đền không chỉ ở đường nét kiến trúc mà còn là sự hài hòa giữa công trình kiến trúc, không gian kiến trúc và cảnh quan thiên nhiên. Theo thế núi, không gian kiến trúc của ngôi Đền cao dần dẫn khách thập phương đến với sự chiêm nghiệm về công lao và sự thiêng liêng của Đại vương Chiêu Trưng.
Ngọn Long Ngâm có dáng đầu rồng cúi đầu uống nước biển Đông mặc cho quanh năm bạc đầu sóng vỗ. Sông Hoàng Hà (sông Sót) chảy mãi cho thế gian giao hòa với biển cả. Ở chốn phong ba hùng vĩ ấy, Đền Chiêu Trưng Đại vương trầm mặc, thấp thoáng trong rừng xanh để quanh năm ngắm non trông bể, lắng nghe âm thanh của tạo hóa, hòa âm của sóng biển với gió rừng. Đúng như câu đối khắc ở đền vọng làng Dương Luật: "Vạn cổ thanh danh tùy bất hủ/ Tam triều lãm vọng lẫm như sinh. Tiếng tăm, công đức của Ngài mãi trường tồn, ba triều vua ngóng trong vẻ lẫm liệt oai hùng như Ngài còn đó.
Hàng năm, đền Chiêu Trưng có 3 lễ chính: Lễ Thưởng Xuân (còn gọi là Khai Ân) diễn ra ngày mồng 4 tháng 1 âm lịch. Lễ hội chính tưởng niệm ngày mất của Lê Khôi, diễn ra trong 3 ngày (từ ngày mồng 1đến mồng 3 tháng 5 âm lịch). Lễ Hạp Ấn diễn ra ngày 25 tháng 12 âm lịch, là lễ báo ân, báo đáp của nhân dân lên Đức Thánh sau một năm làm ăn gặp nhiều may mắn.