80% thanh đồng không hiểu đạo Mẫu
Liên hoan Văn hóa Tín ngưỡng thờ Mẫu - Hà Nội năm 2014 với 250 đơn vị đăng ký tham gia cho thấy mật độ dày đặc các nhóm thanh đồng, cung văn... đang sinh sống và hoạt động diễn xướng. Đây có lẽ cũng là con số kỷ lục bởi hiếm có Liên hoan nào ở các địa phương trên cả nước có số lượng thanh đồng, cung văn... đăng ký đông đảo như vậy. Đông về số lượng, nhưng chất lượng ra sao chưa ai nắm chắc.
GS.TS Ngô Đức Thịnh, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam từng thốt lên rằng: “Hiện nay, có tới 80% thanh đồng (ông đồng, cô đồng) không hiểu đạo Mẫu là gì. Họ là người thực hành nghi lễ mà không hiểu gì về nguồn gốc của nó thì dễ làm lệch lạc, méo mó văn hóa tín ngưỡng này. Đội ngũ cung văn (hát chầu văn tại các buổi hầu đồng) chủ yếu là dân “nghiệp dư”.
Để đáp ứng nhu cầu “kiếm cơm” tại các buổi hầu đồng, người ta chỉ cần học lỏm một vài làn điệu cơ bản qua băng đĩa, hay ở các buổi hầu đồng khác rồi thả sức “hành nghề”. Một nghệ nhân hát văn từng choáng váng khi được một “cô đồng” đề nghị dạy hát văn với thời gian “siêu tốc”: một tháng!
Nghệ nhân đó giải thích, hát văn gồm một hệ thống làn điệu bài bản, phong phú của dân ca các vùng, miền trong cả nước và những động tác nhảy múa “nhập đồng”. Có người phải dành cả đời mới vững nghề. Vậy mà, một số người học một cách vội vã rồi lợi dụng sự mê tín của người khác đi “kiếm cơm”.
Hiện nay, một số sinh viên các trường ca múa nhạc, nghệ sỹ tại các đoàn nghệ thuật cũng tham gia hát chầu văn, hình thành các nhóm hát tại đền phủ. Các thanh đồng mặc sức nhún nhảy, các cung văn mặc sức chế lời. Họ bỏ qua lời văn cổ vì khó hát, khó nhớ. Họ “bệ” luôn: “Lý ngựa ô”, “Lý cây đa”, “Người ơi người ở đừng về”. Sự dễ dãi về văn hóa đó khiến cho vốn chầu văn cổ bị mai một, biến dạng.
Biến dạng nghi lễ hầu đồng
Văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu đang bị thương mại hóa. Việc sút giảm niềm tin vào bản thân, vào cộng đồng khiến không ít người dễ đi tìm chỗ dựa và niềm tin từ các lực lượng siêu nhiên qua hầu đồng. Hiện nay, xuất hiện nhiều “đồng đua”, “đồng đú”- những người không hiểu, không thạo và không có “căn cốt” để hầu đồng nhưng lại chạy theo loại hình diễn xướng tâm linh này như một thứ mốt, một phong trào cuồng tín. Họ sẵn sàng bỏ ra vài chục triệu đến vài trăm triệu đồng cho một lần hầu đồng.
Các thanh đồng được dịp “buôn thần, bán thánh”, “vòi” người hầu đồng những khoản tiền “khủng” để sắm trang phục, vàng mã, hoa quả, những cọc tiền lộc mệnh giá 100-500 nghìn đồng. Một “cô đồng” từng khẳng định “thương hiệu” bản thân bằng cách ra giá: “Hầu đồng dưới 400 triệu đồng, đừng nghĩ mời tôi”. Do đó, không khí linh thiêng của buổi hầu đồng nhuốm “mùi” tiền bạc.
Chưa kể tới việc nhiều thanh đồng lợi dụng việc nhập thánh phán truyền, lấy tàn nhang, nước thải hoặc các vật làm lễ để biến thành “nước thánh” chữa bệnh, ban phát tài lộc, trừ ma, yểm bùa. Hầu đồng đang bị lợi dụng như một cách kiếm tiền của “ông đồng, cô đồng”, làm biến dạng nghi lễ, sinh ra nhiều hủ tục, mê tín dị đoan...
GS.TS Ngô Đức Thịnh nhận định, sau hàng trăm năm tồn tại, nghi lễ hầu đồng đã bị biến dạng ghê gớm, không còn giữ được quy chuẩn của thuở ban đầu. Nhưng di sản cũng như một đứa trẻ bị bỏ rơi lấm lem bùn đất, chỉ cần biết cách gột rửa hết đất cát, bụi bặm mà thời gian đã khoác lên mình nó thì đứa trẻ ấy lại hồn nhiên, trong veo.
Để chấn chỉnh những biến tướng không hay trong hoạt động diễn xướng văn hóa tâm linh này, để di sản trở về với những giá trị truyền thống, phù hợp với thuần phong mỹ tục, Liên hoan Văn hóa Tín ngưỡng thờ Mẫu năm nay, Ban tổ chức có quy định nghiêm ngặt. Theo đó, “không sử dụng đồng tiền có mệnh giá lớn để phát lộc, không phán truyền hoặc thực hiện các hành vi phản cảm, thiếu văn hóa trong quá trình diễn xướng”.
Bên cạnh đó, Trung tâm Nghiên cứu và Bảo tồn văn hóa tín ngưỡng dân gian Việt Nam đã, đang vận động các chủ đền, phủ để họ có ý thức trong việc hành lễ. Khi họ ý thức được thì sẽ hạn chế được những tiêu cực. Nội bộ họ sẽ có sự đấu tranh với những kẻ lợi dụng, làm xấu đi hình ảnh của đạo Mẫu.
Ngoài ra, Hội thảo khoa học “Thực trạng Văn hóa Tín ngưỡng thờ Mẫu tại Hà Nội” do Sở Văn hóa - Thể thao và Du lịch Hà Nội tổ chức sẽ diễn ra nhằm tìm hướng chấn chỉnh những biến tướng và gìn giữ, trong lành hóa những giá trị cổ của văn hóa tín ngưỡng thờ Mẫu. Đây thực sự là một tin tốt lành cho những người nặng lòng với loại hình di sản văn hóa này.