Những ứng viên sáng giá
Quyết định từ chức được ông Azevedo thông báo hôm 14/5 với “lý do gia đình”. Sau đó, ông Azevedo đã gia nhập hàng ngũ lãnh đạo của tập đoàn Mỹ PepsiCo, trở thành Phó chủ tịch công ty. Ông Azevedo chính thức ra đi vào ngày 31/8, 1 năm trước khi ông hết nhiệm kỳ lãnh đạo WTO lần thứ 2. Quyết định này của ông Azevedo khiến WTO phải đẩy nhanh tiến trình chọn lựa lãnh đạo mới.
Thông thường, tiến trình này kéo dài nhiều tháng, với các vòng tham vấn để rút gọn dần danh sách ứng cử viên. Tuy nhiên, trong bối cảnh phức tạp do đại dịch Covid-19 hiện nay và cũng là để chuẩn bị cho Hội nghị bộ trưởng các nước thành viên lần thứ 12 dự kiến diễn ra vào năm 2021, mọi việc càng cần phải được xúc tiến một cách nhanh chóng hơn.
Kể từ khi được thành lập vào năm 1995 đến nay, WTO đã có tổng cộng 6 tổng giám đốc, trong đó có 3 người đến từ châu Âu, một người từ châu Đại Dương, một người châu Á và một người đến từ khu vực Nam Mỹ.
Mỗi nhiệm kỳ tổng giám đốc của tổ chức này kéo dài 4 năm. Để được lựa chọn vào vị trí lãnh đạo, qua mỗi lần bình chọn, ứng viên phải nhận được sự ủng hộ đa số của 164 nước thành viên của tổ chức. Năm nay, giai đoạn đề cử các ứng viên cho vị trí tổng giám đốc WTO đã hoàn thành vào ngày 8/7 với danh sách 8 ứng viên đến từ các nước Anh, Hàn Quốc, Mexico, Ai Cập, Moldovia, Nigeria, Kenya và Ả rập Xê-út, trong đó có 5 ứng viên là nữ.
Họ đều là những nhân vật có nhiều kinh nghiệm về thương mại, quản lý hoặc từng nắm giữ những vị trí quan trọng trong các định chế quốc tế lớn. Ví dụ, ông Liam Fox từng là bộ trưởng Ngoại thương Anh dưới thời Thủ tướng Theresa May; bà Amina Mohamed - Bộ trưởng Thể thao Kenya, cựu đại sứ Kenya tại WTO - từng lãnh đạo 3 cơ quan quan trọng nhất của WTO. Bà này cũng là ứng viên nặng ký của cựu Tổng giám đốc Roberto Azevedo tại cuộc bầu chọn hồi năm 2013.
Ứng viên Ngozi Okonzo Iweala của Nigeria là nữ Bộ trưởng Tài chính, cũng là nữ Ngoại trưởng đầu tiên của Nigeria. Bà từng là giám đốc nhiều chương trình của Ngân hàng thế giới, Chủ tịch Liên minh toàn cầu về vaccine và tiêm chủng Gavi. Còn bà Yoo Myung Hee là nữ Bộ trưởng Thương mại đầu tiên của Hàn Quốc, từng là quan chức phụ trách về WTO ở Bộ Thương mại Hàn Quốc năm 1995. Là người chỉ đạo các cuộc thương thảo của Hàn Quốc về các thỏa thuận tự do thương mại với các nước, nhất là với Trung Quốc, bà là đại sứ Hàn Quốc tại Trung Quốc giai đoạn 2007-2010.
Tiếp sau giai đoạn đề cử, từ ngày 7 đến ngày 16/9 vừa qua, Chủ tịch Đại hội đồng, Chủ tịch Cơ quan giải quyết tranh chấp và Chủ tịch Cơ quan rà soát chính sách thương mại của WTO đã tiến hành tham vấn tất cả các thành viên của tổ chức về danh sách ứng viên. Kết quả của vòng tham vấn đầu tiên đã được công bố tại cuộc họp của các trưởng đoàn tham vấn vào ngày 18/9 vừa qua.
Theo đó, danh sách các ứng viên đã được thu gọn còn 5 người, bao gồm 3 người nữ và 2 người là nam, bao gồm các ông, bà Ngozi Okonjo-Iweala (Nigeria), Yoo Myung Hee (Hàn Quốc), Amina Mohamed (Kenya), Mohammad Maziad Al-Tuwaijri (Ả rập Xê-út) và Liam Fox (Anh).
Theo người phát ngôn của WTO, vòng tham vấn thứ 2 sẽ bắt đầu vào ngày 24/9 và kết thúc vào ngày 6/10 để lựa chọn 2 ứng viên vào “vòng chung kết”. Hiện, nhiều ý kiến cho rằng có 2 nữ ứng viên sáng giá nhất hiện nay là đại diện của 2 nước châu Phi là Nigeria và Kenya.
Nếu một trong hai nhân vật này được chọn làm lãnh đạo WTO thì đây sẽ là lần đầu tiên tổ chức này có nữ tổng giám đốc và cũng là lần đầu tiên tổng giám đốc WTO đến từ “Lục địa đen”. Theo giới quan sát, trong cuộc đua năm nay, các đại diện của châu Phi có nhiều cơ hội chiến thắng dù trên nguyên tắc WTO không áp dụng nguyên tắc lựa chọn lãnh đạo luân phiên theo khu vực địa lý.
Sức ép từ Mỹ
Cho đến nay, WTO khẳng định vòng 1 tham vấn đã diễn ra suôn sẻ, không có mâu thuẫn giữa các thành viên. Tuy nhiên, giới quan sát cho rằng mọi chuyện có lẽ sẽ không đơn giản như vậy. Điều này thể hiện ở việc ngay từ đầu nội bộ WTO đã có bất đồng đến mức không thể bổ nhiệm 1 tổng giám đốc tạm thời thay thế ông Azevedo trong khi chờ đợi tiến trình bầu chọn tổng giám đốc mới diễn ra theo như thông lệ. Chính vì sự bất đồng này mà cho đến nay, thay vì có 1 tổng giám đốc tạm quyền chỉ đạo hoạt động của định chế thương mại lớn nhất thế giới, WTO hiện do cả 4 phó tổng giám đốc tạm thời điều hành.
Ngoài ra, việc bầu chọn tổng giám đốc mới của WTO cũng còn một vướng mắc khác đến từ sức ép của chính quyền của Tổng thống Mỹ Donald Trump vốn không còn tin tưởng vào định chế quốc tế đa phương này thông qua việc cản trở bổ nhiệm các thẩm phán thay thế vào cơ quan xét xử cao nhất có chức năng giải quyết các tranh chấp thương mại. Washington cũng dọa rời khỏi tổ chức nếu WTO không công bằng với nước Mỹ.
Để “giữ chân” Mỹ và hóa giải bất đồng, kết quả cuộc bầu chọn tổng giám đốc WTO lần này được cho là cũng sẽ phần nào phải “lựa” theo ý Washington. Ông Manfred Elsig - Giáo sư quan hệ quốc tế của Viện thương mại thế giới tại Berne, Thụy Sĩ – cho rằng, Washington muốn tân tổng giám đốc WTO phải chia sẻ những mối lo ngại của Mỹ, trong đó có nhiều vấn đề liên quan đến Trung Quốc. Vì việc chọn tổng giám đốc là dựa trên cơ sở đồng thuận nên quan điểm cứng rắn của Mỹ sẽ khiến việc lựa chọn của định chế này trở nên phức tạp hơn.
Những lý do nói trên được cho là sẽ khiến kết quả bầu chọn tân tổng giám đốc WTO trở nên rất khó đoán định, nhất là khi ngày hoàn thành vòng tham vấn chung kết không được ấn định trước. Để tránh lặp lại tình trạng hồi năm 1999, khi các nước thành viên không đạt được đồng thuận và tính đến khả năng bầu chọn 2 tổng giám đốc, mỗi người nắm giữ một nhiệm kỳ 3 năm, lần này nhiều người không loại trừ khả năng sẽ có bầu tổng giám đốc thông qua phương thức bỏ phiếu. Nếu diễn ra, đây sẽ là lần đầu tiên trong lịch sử WTO, định chế này phải áp dụng phương thức bầu chọn lãnh đạo như vậy.
Thêm một điểm đáng chú ý là, dù được bầu chọn bằng cách nào và người được lựa chọn “cầm cương” WTO trong nhiệm kỳ 4 năm tới là ai đi chăng nữa thì nhiệm vụ của người đó chắc chắn cũng sẽ rất nặng nề. Tổng giám đốc tới đây của WTO sẽ không chỉ là giải quyết cuộc khủng hoảng kinh tế toàn cầu do đại dịch Covid-19 gây ra mà còn phải khắc phục những bất đồng sâu sắc với chính quyền Washington, nhất là nếu ông Donald Trump - người có quan điểm rất ứng rắn với WTO - tái đắc cử tổng thống Mỹ tại cuộc bầu cử tổng thống của nước này sẽ diễn ra vào ngày 3/11 tới.