Trao đổi về vấn đề này, ông Phan Văn Lâm - Viện Nghiên cứu Pháp luật và Kinh tế ASEAN (Hội Luật gia Việt Nam) cho hay, ly hôn là vấn đề không ai mong muốn vì nó biểu hiện sự tan vỡ hạnh phúc của một gia đình, bởi sau ly hôn có bao điều bất cập đến với cả người trong cuộc và những người thân của họ.
Theo quy định hiện hành, dù hai vợ chồng hoàn toàn đồng thuận ly hôn, không có tranh chấp tài sản hay con cái, họ vẫn buộc phải nộp đơn và trải qua thủ tục tố tụng tại Tòa án nhân dân có thẩm quyền để được công nhận việc ly hôn. Đây là một cơ chế mang tính tư pháp hóa tuyệt đối, không phân biệt giữa những vụ việc phức tạp cần phán quyết của Tòa án với những trường hợp đơn giản chỉ cần xác nhận sự chấm dứt quan hệ hôn nhân theo ý chí tự nguyện của các bên.
Trên thực tế, số lượng vụ việc ly hôn thuận tình không có tranh chấp chiếm tỷ lệ lớn trong tổng số các vụ án hôn nhân và gia đình. Năm 2023, các Tòa án đã thụ lý hơn 590.000 vụ việc dân sự, trong đó có hơn 155.000 vụ án ly hôn được thụ lý, giải quyết kịp thời, đúng pháp luật (Tòa án nhân dân tối cao, Báo cáo công tác năm 2023, trình Quốc hội tại Kỳ họp thứ 6, Quốc hội khóa XV, tháng 10/2023).
Tuy nhiên, do vẫn phải qua quy trình xét xử, các vụ việc này đã và đang tạo áp lực lớn lên hệ thống Tòa án vốn đang quá tải. Không những thế, người dân phải gánh chịu các chi phí xã hội không cần thiết như thời gian chờ đợi, lệ phí nộp đơn, công chứng, đi lại nhiều lần và cả những căng thẳng về tâm lý khi phải “ra tòa” trong một việc lẽ ra chỉ là thủ tục xác nhận ý chí dân sự. Trên thực tế, thời gian trung bình để hoàn thành một vụ ly hôn thuận tình thường kéo dài từ 30 đến 90 ngày, thậm chí lâu hơn nếu có sự chậm trễ trong việc cung cấp hồ sơ hoặc thay đổi địa chỉ nơi cư trú.
Ông Phan Văn Lâm cho biết, hiện nhiều quốc gia đã tiến hành cải cách cơ chế giải quyết ly hôn theo hướng hành chính hóa đối với ly hôn thuận tình không tranh chấp, nhằm tiết kiệm nguồn lực nhà nước và tôn trọng ý chí tự nguyện của công dân. Điển hình tại Pháp, từ năm 2017, các cặp vợ chồng đồng thuận ly hôn, không tranh chấp, có thể thực hiện qua thỏa thuận trước luật sư, được xác nhận tại văn phòng công chứng mà không cần ra tòa. Riêng tại Ý, từ năm 2014, quy định ly hôn hành chính cho phép người dân đến Ủy ban hành chính cấp phường/xã (Comune) để thực hiện thủ tục ly hôn nếu không có con vị thành niên hay con phụ thuộc. Một số khác như Bỉ, Thụy Sĩ, Estonia cũng có cơ chế ly hôn hành chính hoặc công chứng, đặc biệt là đối với các cặp vợ chồng không có yếu tố tranh chấp pháp lý.
Các mô hình này cho thấy, ly hôn không nhất thiết là một “vụ án”, mà hoàn toàn có thể là một thủ tục dân sự đơn giản được công nhận bởi cơ quan hành chính, với sự kiểm soát pháp lý phù hợp. Đây là một xu hướng pháp lý hiện đại mà Việt Nam có thể học hỏi.
 |
Ông Phan Văn Lâm - Viện Nghiên cứu Pháp luật và Kinh tế ASEAN (Hội Luật gia Việt Nam). |
Câu hỏi đặt ra là tại sao Việt Nam không thể nghiên cứu và thí điểm một mô hình tương tự? Nếu kết hôn được đăng ký tại phường (xã), thì liệu ly hôn - trong những trường hợp thật sự đơn giản và tự nguyện, có thể cũng được giải quyết tại phường, xã hay không? Việc cho phép ly hôn thuận tình không tranh chấp được thực hiện tại phường/xã với quy trình hành chính rõ ràng, có sự hỗ trợ pháp lý không chỉ giảm tải cho Tòa án, tiết kiệm chi phí xã hội, mà còn thể hiện tinh thần cải cách tư pháp, hiện đại hóa hành chính công trong lĩnh vực pháp luật hôn nhân và gia đình.
Ông Lâm nhận định, nên chăng chúng ta có thể thí điểm một cơ chế giải quyết ly hôn thuận tình không tranh chấp tại cấp phường/xã, thay vì phải đưa ra Tòa án nhân dân? Cũng theo ông Phan Văn Lâm, việc chuyển đổi một phần thủ tục ly hôn từ cơ chế tư pháp sang cơ chế hành chính “ly hôn thuận tình tại phường (xã)” mang tính khả thi cao sau khi xây dựng chính quyền cấp xã mới như hiện nay là bước tiến hợp lý và tôn trọng quyền tự quyết của công dân nhưng không làm suy giảm vai trò của Tòa án mà là hướng đi phù hợp với xu hướng phân cấp, phân quyền trong xây dựng Nhà nước pháp quyền của chúng ta.
