Trong tiết trời nắng ấm tháng 3, chúng tôi trở lại Nhà tù Sơn La đúng vào dịp kỷ niệm 110 năm ngày sinh của người chiến sỹ cộng sản Tô Hiệu. Đến đây ai nấy đều trào dâng cảm xúc nhớ về một thời kỳ hào hùng, một sức sống mãnh liệt, trường tồn của tinh thần cách mạng anh hùng, bất khuất của những chiến sỹ cộng sản năm xưa.
Chúng tôi tham quan các điểm di tích và được hướng dẫn viên giới thiệu về nhà tù nơi đã từng giam giữ những người tù trung kiên của các mạng. Nhà tù Sơn La đã được người Pháp xây dựng trong thời kỳ Pháp thuộc nhằm mục tiêu giam cầm những người làm cách mạng của Việt Nam. Nơi từng được mệnh danh là “địa ngục trần gian” bởi chế độ cai quản cực kỳ hà khắc, lao động khổ sai nặng nhọc và ăn uống kham khổ, cộng với khí hậu khắc nghiệt chốn “rừng thiêng, nước độc”.
 |
Người dân về thăn Nhà tù Sơn La nhân dịp kỷ niệm 110 năm ngày sinh của người chiến sỹ cộng sản Tô Hiệu. |
Tô Hiệu sinh năm 1912 trong một gia đình nhà nho nghèo có truyền thống yêu nước tại thôn Xuân Cầu, xã Nghĩa Trụ, huyện Mỹ Văn, tỉnh Hưng Yên. Ông tham gia cách mạng từ rất sớm, khi mới 14 tuổi. Bị thực dân Pháp bắt và đày đi Côn Đảo lúc 18 tuổi, ra tù tiếp tục hoạt động cách mạng tại nhiều địa phương. Đến cuối năm 1939, ông một lần nữa bị kết án 5 năm tù và đày lên nhà tù Sơn La.
Từ yêu cầu cấp bách phải thành lập một chi bộ cộng sản để lãnh đạo, tổ chức đấu tranh trong ngục tù, tháng 12/1939, Chi bộ lâm thời nhà tù được thành lập. Đến tháng 5/1940, Chi bộ nhà tù Sơn La bí mật tổ chức Đại hội lần thứ nhất, quyết định các chủ trương công tác mới và bầu đồng chí Tô Hiệu làm Bí thư Chi bộ.
 |
Một góc Nhà tù Sơn La. |
Với tư cách là hạt nhân lãnh đạo quần chúng đấu tranh trong và ngoài nhà tù, Chi bộ nhà tù Sơn La đã quy tụ, đoàn kết được tuyệt đại đa số tù nhân; tổ chức dạy, huấn luyện quân sự; biến nhà tù đế quốc thành trường học cách mạng; giáo dục, động viên, tổ chức mọi người đấu tranh, làm thất bại nhiều âm mưu, hành động tàn bạo của kẻ thù.
Tô Hiệu đã dìu dắt, động viên đồng chí, đồng đội trong “địa ngục trần gian” của đế quốc, giữ vững khí tiết, chiến thắng kẻ thù; tuyên truyền, vận động thức tỉnh đồng bào các dân tộc Sơn La và cả vùng Tây Bắc đứng lên đấu tranh, khởi nghĩa giành chính quyền.
Thế nên Tô Hiệu được coi là thành phần cực kỳ nguy hiểm và lấy cớ bị bệnh lao phổi, nên thực dân Pháp giam riêng ông tại một xà lim rộng gần 4 m² cạnh hành lang đi tuần. Đói, rét, bệnh tật, đòn roi dã man của kẻ thù chẳng những không đè bẹp được ý chí cách mạng của ông, mà trái lại, còn hun đúc thêm ý chí gang thép của người cộng sản.
 |
Nơi giam đồng chí Tô Hiệu. |
Tháng 5/1941, đồng chí Tô Hiệu và Chi bộ nhà tù Sơn La đã quyết định xuất bản tờ báo Suối Reo. Đây là một sự kiện lớn ảnh hưởng sâu sắc đến đời sống tinh thần, cổ vũ động viên anh em tù nhân ở nhà tù Sơn La. Tờ báo ra đời trong điều kiện hoạt động bí mật, viết bằng tay. Nội dung phản ánh các nội dung sinh hoạt của tù nhân trong cuộc đấu tranh chống lại chế độ tù đày hà khắc của chính quyền thực dân, thể hiện tinh thần, khí phách hiên ngang của người tù cộng sản với lời: “Thu sang hoa cỏ già rồi, Suối Reo lên để cho đời trẻ trung. Thu sang non nước lạnh lùng, Suối Reo lên để cho lòng ta reo...”.Mặc dù bệnh lao phổi tàn phá cơ thể, nhưng Tô Hiệu vẫn miệt mài viết tài liệu, truyền đạt kinh nghiệm, huấn luyện đảng viên với tinh thần lạc quan cách mạng. Ông nói với anh em trong Chi bộ: “Mình biết chắc mình sẽ chết sớm hơn mọi người, vì vậy mình phải tranh thủ thời gian để chiến đấu phục vụ cho Đảng”. Ông thường ngồi trên bệ xi măng, mặt quay vào tường, hai đầu gối co lên áp vào ngực để nén cho vết thương trong phổi đỡ nhức nhối, vừa viết tài liệu vừa ho, đôi khi khạc ra máu. Cũng chính những ngày này, từ những giọt nước hiếm hoi trong ngục tối, Tô Hiệu đã gieo một mầm đào ngay bên ngách xà lim.
 |
Nơi đồng chí Tô Hiệu hy sinh. |
Tháng 2/1944, thấy sức khỏe của ông quá yếu, anh em trong Chi bộ đã đấu tranh với bọn cai ngục xin đưa ông vào ở trong một kho xép gần Trại ba gian để tiện chăm sóc và để ông được gần gũi với anh em trong những ngày cuối đời.
Ngày 7/3/1944, trong vòng tay đồng chí, anh em, ông đã trút hơi thở cuối cùng khi tròn 32 tuổi. Trước khi ra đi, ông đã để lại bức di chúc gửi Chi bộ nhà tù Sơn La, với nội dung phân tích tình hình thế giới cũng như trong nước; nêu sự tất thắng của cách mạng và động viên đồng đội ở lại giữ vững tinh thần đấu tranh, chiến đấu cho đến ngày cách mạng thành công.
Ông mất trong niềm tiếc thương vô hạn, Chi bộ nhà tù đã kịp thời chỉ đạo anh em đi lao động bên ngoài nhà tù khắc tấm bia đá có chữ “Tô Hiệu”, bí mật đặt dưới mộ của ông. Mười tám năm hoạt động cách mạng, với bản lĩnh chính trị kiên cường, nắm bắt sắc bén tình hình thời sự, giải quyết công việc thận trọng, chính xác, phẩm chất trong sáng, chí công vô tư, tận tụy, Tô Hiệu đã dìu dắt, động viên đồng chí, đồng đội trong ngục tù giữ vững khí tiết, chiến thắng kẻ thù.
 |
Cây đào mang tên Tô Hiệu tại vách tường Nhà tù Sơn La. |
Bà Ngô Thị Hải Yến, Giám đốc Bảo tàng tỉnh Sơn La cho biết: Di tích lịch sử Nhà tù Sơn La đã trở thành điểm đến quen thuộc của nhân dân và du khách thập phương, là “địa chỉ đỏ” trong công tác giáo dục truyền thống cách mạng cho nhân dân, đặc biệt là thế hệ trẻ. Du khách thập phương về nguồn, thăm di tích không chỉ để tham quan, nghiên cứu lịch sử, học tập “tinh thần Tô Hiệu” mà còn là dịp để thắp nén tâm hương bày tỏ lòng biết đối với các bậc tiền nhân đã cống hiến, hy sinh quên mình vì nền độc lập dân tộc.
Cuộc đời của đồng chí Tô Hiệu tuy ngắn ngủi, nhưng những cống hiến cho dân tộc, cho cách mạng thật to lớn. Cây đào mang tên Tô Hiệu tại vách tường Nhà tù Sơn La ngày nay vẫn đang tiếp tục bám rễ, vươn cành và nở hoa mỗi dịp xuân về như một chứng nhân của lịch sử, khẳng định sức sống vĩnh hằng, ý chí quật cường, đấu tranh gian khổ của những chiến sĩ cộng sản trung kiên. Nhắn nhủ cho thế hệ hôm nay và mai sau về truyền thống cách mạng, anh hùng bất khuất của quê hương, đất nước.
